Recensie: Vrouwen uit de schaduw van de geschiedenis

In het Nationaal Museum van Georgië is de bovenste zaal helemaal gewijd aan het regime tijdens de Sovjet-Unie en de periode die volgde op het uiteenvallen van dit gebied. Het is de donkerste zaal van het museum, de lichten zijn gedimd, de kleuren van de ruimte zijn zwart, donkerrood, mensen lopen in stilte met de handen op de rug door de zaal. Die plek roept de nieuwe roman van Nino Haratischwili, De kat en de generaal, op.

N.B. Eerder publiceerden we voor uit De kat en de generaal en Het achtste leven. Voor Brilka, besprak Jerker Spits de roman en lichtten Elly Schipper en Jantsje Post de vertaling voor ons toe.

Als je binnenkomt speelt er aan je rechterhand een video. Een vrouw met een met bloed bespat gezicht huilt in de camera, achter haar de verwoeste straten van Soechoemi. Volgende beeld: mensen trekken in karavaan door de Georgische bergen met zakken en kleine kinderen op hun rug, met koffers in hun handen. 'Hoe kun je me zo filmen,' roept een oude vrouw uit de colonne vluchtelingen in de camera. Ze loopt al dagen over modderige paden en over landwegen, steeds verder weg van huis, weg van de plek waar de vader van Kat in het boek De kat en de generaal lijken tot leven probeert te wekken.

Zodra hij heeft vernomen dat de Abchazische artsen weigeren Georgische gewonden te behandelen, trekt hij van Tbilisi naar het oorlogsgebied, waar door Rusland gesteunde separatisten zich met geweld los willen maken van Georgië. Een onomkeerbaar besluit dat het huishouden waarin Kat opgroeit duisternis brengt: voor altijd veranderd komt haar vader terug. Hij neemt de vreselijke  nasleep, die de omwenteling in vele voormalige Sovjetstaten tot gevolg had, mee naar huis, zoals vele duizenden mannen en vrouwen uit de Kaukasus en Moldavië.

De omwenteling

De nasleep van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie is een constante ondertoon die als bergwater tussen de personages uit De kat en de generaal doorstroomt. Langzaam en secuur leidt Nino Haratischwili de lezer over een gemoedelijk verlichte weg naar een plek waar totale duisternis heerst. De leidende draad van deze weg in het verhaal is een Russische oligarch, de Generaal, die voor eens en voor altijd wil afrekenen met zijn geschiedenis, waarin hij zowel dader als slachtoffer is. Hij doet dit na het verlies van zijn dochter Ada, die voor haar dood in zijn geschiedenis is begonnen te wroeten, maar die hij nooit de eerlijke antwoorden heeft kunnen geven. Nu is het de tijd daarvoor.

De afrekening kan alleen plaatsvinden als een jonge actrice, Kat, met hem in zee wil. Het is Kat en niemand anders die hij nodig heeft, want zij heeft iets wat niemand anders heeft: ze lijkt verdomd veel op Noera, een Tsjetsjeense, wiens levenseinde is doodgezwegen na een verschrikkelijk incident tijdens de Tsjetsjeense oorlog. Kat, een Georgische actrice, die net als de Generaal in Berlijn woont, moet op een video verschijnen in de rol van Noera, om zo wat oude strijdmakkers van de Generaal de stuipen op het lijf te jagen. Een gevaarlijke opdracht in ruil voor veel geld - zoals het een oligarch betaamt.

Een vrouw als de sleutel voor het rechtvaardigen van een gruwelijk moment in de geschiedenis, dat is waarmee Haratischwili de lezer de hand om de keel legt. Ze knijpt voorzichtig, eerst lief en langzaam, dan steeds harder. Want ja, dit verhaal kan natuurlijk worden uitgespeeld in een kort tijdsbestek, in een dun boek, maar zo schrijft Haratischwili niet. Zij kiest voor de grand route, waarin allerlei verhalen en geschiedenissen van allerlei mannen en vrouwen met elkaar verbonden worden, waarin de hele omwenteling, Rusland en allerlei oorlogen er met de haren bij worden getrokken, tot alle uiteinden van het net meesterlijk bij elkaar worden geknoopt.

De duisternis

Al vroeg in de roman stelt Kat de vragen die Haratischwili langzaam uitrolt in haar roman: ‘Was dat oorlog? Afgebroken levens, verscheurd en uit de tijd gevallen, geen logische biografieën meer? Was de oorlog een veewagon met mannen die over leven en dood beslisten? Waren het vrouwen die in een zoutpilaar veranderden en mannen die hun geschiedenis vergaten omdat ze door een jaren geleden gedane belofte verplicht waren te overleven?’

Na deze vragen trekt Haratischwili je stukje bij beetje het hol van de leeuw in en laat ze je uiteindelijk alle duisternis zien. Ze geeft je het gevoel dat nergens meer licht is, dat je niet kan ontsnappen, dat de muren, zoals ze schrijft in de verkrachtingsscène van Noera, op je afkomen en je zullen verpletteren. Haratischwili is niet zalvend, niet zacht, niet lief, zoals alle gebeurtenissen tijdens de oorlogen die ze beschrijft dat ook niet waren.

De vrouwen

De kat en de generaal, dat verhaalt over het kiezen van een kant, over wat liefde doet met de politieke keuzes van een mens, boetedoening en schuld, rekent ook af met de verbrijzelde identiteit van Rusland, en wel via de genadeloze woorden van de Generaal:

'Geloof je dat ook maar één Rus op de wereld vrij is? Of het ooit is geweest? Onze vrijheid is gekocht met onzichtbaarheid en zwijgen, of ze eindigt in een werkkamp of in het gunstigste geval in een cel van drie bij drie. Onze vrijheid is stilstand en apathie of angst. En daarom moeten we voortdurend iemand anders van zijn vrijheid beroven, moeten we als ongenode gasten ergens binnenvallen en ons die vrijheid toe-eigenen.'

Naast al deze lijnen en geschiedenissen, al deze scherpe inzichten over Rusland na de omwenteling en de lange arm van de ergens alleen achtergelaten Sovjet-Unie, schrijft Nino Haratischwili boven alles na Het achtste leven. Voor Brilka weer een roman over sterke vrouwen die een zoutpilaar zijn geworden in de geschiedenisboeken. Hier, op papier, geeft zij deze vrouwen een rechtmatige plek, hoe gruwelijk die ook moge zijn.

Dit boek wreekt de vrouwen van de oorlogen in Abchazië en Tsjetsjenië, de vrouwen van de bloedige pasen van Plitvice, de vrouwen die gebukt gingen onder het regime van Stalin, de vrouwen die hun thuislanden ontvluchten en terecht komen in landen, waar ze zich nooit helemaal thuis zullen voelen.

Haratischwili geeft een rechtmatige plaats in de geschiedenis aan de vermoorde Noera, de verkrachte nicht van Ivana, de moeder van Kat die een andere man terugkrijgt na een oorlog, en de Tsjetsjeense Hava die met haar gestorven zoontje in haar armen uit de rijdende goederentrein springt om hem te begraven. Ze zet de met donker gecamoufleerde verhalen in het volle licht.

Lisa Weeda schrijft, is programmamaker, transmedia maker en VR-regisseur en maakt literair programma bij Mooie Woorden in Utrecht. Daarnaast geeft ze les aan ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten en Fontys Hogeschool voor de Kunsten. Haar werk verscheen onder meer in Das Magazin, De Titaan, op De Optimist en Hard//Hoofd. In 2016 kwam haar novelle De benen van Petrovski uit. Momenteel is Lisa bezig met haar debuutroman. Meer op Lisaweeda.nl.