Recensie: De barricaden op voor ‘het product van de verbeelding’

Wat zal Sarah Watling veel werk hebben gehad aan het schrijven van haar debuut, de biografie Nobele wilden. De Oliviers: vier vrouwenlevens. Hoe ingewikkeld moet het zijn geweest onderzoek te doen naar deze vier Britse zussen die niet graag iets over zichzelf los lieten? Vooral niet omdat ze contact hadden met grote literaire helden zoals Rupert Brooke, Virginia Woolf en Lewis Carroll. Deze vier vrouwen hadden geen interesse in roem, ze hadden hun handen vol aan hun eigen bestaan.

N.B. We publiceerden ook voor uit Nobele wilden. De Oliviers: vier vrouwenlevens.

De levens van meisjes die in bomen klimmen

Vanaf het begin waarschuwt Watling: verwacht geen normale biografie. In navolging van de steeds meer omarmde theorie van het New Historicism en historica Nathalie Zemon Davis vindt ze de gangbare geschiedschrijving niet zo geschikt om vrouwen in te portretteren. Vrouwen zijn bijna uit de annalen geschreven doordat ze een bijrol op het toneel van de geschiedenis lijken te spelen en bovendien te vaak meewerkten aan hun onzichtbaarheid. Net zoals een van de vier zussen, die weigert zichzelf op te offeren ‘tot meerdere eer en glorie van een Groot Man en zijn legende’. Die man is de dichter Rupert Brooke, die jong stierf als oorlogsheld en verliefd is geweest op alle vier de zussen.

Watling doet het daarom anders. Het lijkt een beetje op hoe Hermione Lee in haar biografie Virginia Woolf tot leven bracht. ‘[De Olivier-biografie is] deels aan mijn fantasie ontsproten. De gezusters Olivier hebben echt bestaan. Het waren boeiende, moeilijk te doorgronden vrouwen. Maar door dit boek te schrijven heb ik ze ook verzonnen,’ legt Watling uit. Ze kiest altijd partij voor de vier zussen die ze portretteert en legt hun levens steeds naast de geschiedenis van vrouwen: het verstikkende Victorianisme, de bevrijding van de suffragettes, de mannenrollen die vrouwen kregen in de Eerste Wereldoorlog, waarna beknotting volgde en opnieuw bevrijding in de Tweede, waarop weer inperking van rechten volgde en uiteindelijk de tweede feministische golf, waarin op een andere manier hetzelfde werd bepleit als aan het begin van het verhaal.

Hier worden levens beschreven die draaien om meisjes die in bomen klimmen, zelfs als ze twintiger zijn. Om onaanraakbaarheid, omdat de meisjes niet geïnteresseerd zijn in verliefdheid (Woolf over een van hen: ‘Ze heeft een glazen oog. Je ziet al voor je hoe ze het ’s ochtends met een doekje opwrijft.’). Het zijn levens die draaien om de passie voor studeren terwijl er voor vrouwen geen baan wacht. En levens die draaien om het dagelijks gegoochel met ambities en tijd, omdat kinderen en zorg voor een man voordringen. Het gewone geploeter wordt tot onderwerp verheven, ‘allemaal zaken zonder enige betekenis voor mannen, die de “problemen” van vrouwen uitsluitend als product van de verbeelding zien’.

Romaneske biografie

De biografie leest als een roman, zo onderhoudend en spannend is het verhaal. Watling presenteert zeven grote chronologische stukken, die steeds fragmentarischer worden. Ze maakt de onwetendheid over de toekomst voelbaar, waardoor je je beter kunt verplaatsen. Met psychologische duiding vertelt ze uiterst precies wat er gebeurde, zelfs hoe iemand fronste en wat iemand aan had, terwijl dit welhaast onmogelijk is om te weten. Bronvermelding blijft soms hele passages uit. Inderdaad: dit soort stukjes zijn ingekleurd. Maar dan wel volledig in de geest van de levens die beschreven worden.

Het doet denken aan The Children’s Book van A.S. Byatt, dat ook speelt in de tijd van de Fabians en de Eerste Wereldoorlog. Zou Byatt zich door een van de zussen hebben laten inspireren bij haar verhaal over de vrijgevochten kinderboekenschrijfster Olive Wellwood, die in net zo’n vrije enclave in Kent woont als waar de Oliviers zijn opgegroeid? Je zou er een studie naar willen beginnen; het kan haast niet anders of zij figureren ergens in deze roman.

Ongecompliceerd jong-zijn

De meisjes - Margeret, Bryn, Daphne, en Noel - boffen met hun fabianistische ouders, die hen laten stoeien en ravotten en om vier uur ’s nachts de mistige bossen in laten sluipen. Ze zijn de beste huttenbouwers uit de omgeving en nergens bang voor.

Vooral de adolescentie van de zussen licht op, wanneer ze op de barricaden staan als suffragettes. Uit een brief van Daphne, die zich ergert aan onnozelheid:

‘Alleen die afgezaagde argumenten tegen vrouwenkiesrecht, etc., en toen ik ze een voor een ontkrachtte (ja, natuurlijk deed ik dat, het was doodsimpel) zei hij dat hij er niet op in kon gaan, maar dat hij niet overtuigd was.’

Het idyllische, ongecompliceerde jong-zijn, het naakte zwemmen en de vrolijke wandelingen, het kamperen met een hele kliek vrienden die vrezen voor hun pietluttigheid als ze ouder zijn en het naïef-oprechte idealiseren van kuise liefde waardoor rivaliteit uitblijft, maken de moderne lezer haast jaloers.

Naar vrouwen werd anders gekeken

Drie van de zussen gaan daarna studeren aan de speciale vrouwenuniversiteit Newnham in Cambridge. Ook al zo’n unicum in die tijd, en door Watling perfect in historisch perspectief gezet.

Noel wordt een gerenommeerd arts. Na het afwijzen van vele mannen, waarbij ze steeds de verantwoordelijkheid van hun ongeluk in de schoenen geschoven krijgt, trouwt ze toch en krijgt vier dochters waarbij ze niet haar baan verliest, wat wel gebruikelijk was. Daphne krijgt ook vier kinderen en richt de eerste Rudolf Steiner-school in Engeland op, maar ze wordt weggeschreven uit de annalen. Bryn, het meegaandst van de vier, krijgt het het zwaarst te verduren van de mannen waarnaar ze moet luisteren. Na de oorlog gaat ze vreemd en verliest haar kinderen met de scheiding. Ze overlijdt als eerste van de zussen, aan lymfeklierkanker.

De oudste, Margeret, denkt dat liefde haar identiteit zal ‘opslurpen’. Ze zal nooit trouwen en belandt in de psychiatrie. Diepe zenuwinzinkingen komen veel voor in de beginjaren van de vorige eeuw. Niet alleen Woolf en Brooke stoeien daarmee. Het is bijna de vraag: wie stortte er niet in? Maar naar vrouwen werd wel anders gekeken.

Hoe lang nog?

Wat uiteindelijk rest, na lezing, is niet alleen de enorme rijkdom aan kennis over een eeuw vrouwengeschiedenis, waaruit blijkt dat zodra de vrouwenbeweging opgaat in iets breders, de vrouwen als decoratief element het onderspit delven, maar wat rest is ook de vraag: hoe kan het dat zoveel zaken uit die tijd nog steeds niet geregeld zijn? Worden we nog steeds, zoals Watling suggereert, door ‘dezelfde drukmiddelen en drogredenen tegengehouden’? Het lijkt op twee stappen vooruit, eentje achteruit. En je zou er bijna wéér twee stappen voor willen zetten; opnieuw als suffragette de barricaden op!

Fleur Speet is literair recensent.