Recensie: De wijsheid die ze meegekregen heeft

Het nieuwe bundeltje met zes essays van Zadie Smith is misschien wel de eerste literatuur tijdens corona, in plaats van coronaliteratuur. Intelligent en onvooringenomen, zoals Smith zich altijd in haar essays toont, denkt ze na over Amerikaans exceptionalisme, lijden en privilege én schrijft prachtige vignetten van haar buurtbewoners aan het begin van de crisis.

N.B. Lees ook onze besprekingen van Smiths Grand Union, Swing time, NW en Changing My Mind.

‘He speaks the truth so rarely that when you hear it from his own mouth,’ schrijft Smith zonder dat ze hoeft te zeggen over wie ze het heeft, ‘it has the force of revelation.’ Wat een manier om een essay te beginnen over Trumps coronapolitiek! ‘I wish we could have our old life back,’ spreekt de president, en: ‘we didn’t have death.’ Eerlijk geeft Smith toe dat ze van het eerste de schaapse echo in zichzelf terugvond, maar de waarheid spreekt Trump pas als hij afsluit met de dood. Het klopt, schrijft ze, er was geen dood in Amerika. Slechts doden: mensen op het verkeerde moment op de verkeerde plaats. ‘Wrong ZIP code, wrong beliefs, wrong city. Wrong position of hand when asked to exit the vehicle.’ Trump verdwijnt uit beeld en Smith kan het hebben over belangrijkere zaken.

Wat anderen zich bij pijn voorstellen

Intimations, in het Nederlands gelijktijdig verschenen als Overpeinzingen, is Smiths derde verzameling essays. De titel betekent zoiets als een subtiele indicatie maar heeft ook de bijklank van ontboezeming, iets dat gefluisterd wordt. ‘Small by definition, short by necessity,’ schrijft ze in het voorwoordje. Misschien is ze iets te bescheiden, want hoewel Smith nooit poogt het laatste woord te hebben, bieden haar gedachten vaak een nieuw perspectief. Ze kijkt naar ‘deze tijd’ zonder sterk te zijn beïnvloed door wat er allemaal al is geroepen.

Smith is er niet om uit te leggen hoe de wereld nu werkt of op welke – abstracte – manier die moet veranderen; ze richt zich op de deelonderwerpen. Zo herinnert ze zich de discussie over privilege, die er natuurlijk nog steeds is, en verbindt die aan een nieuw gesprek: over lijden. Hoewel privilege en lijden veel van elkaar weg hebben, beiden creëren bubbels en vertekenen de blik op de wereld, is er een belangrijk verschil. ‘Suffering applies itself directly to its subject and will not be shamed out of itself or eradicated by righteous argument,’ schrijft Smith. Daarom laat het ene lijden zich niet zomaar met het andere vergelijken, en is empathie zo’n uitdaging. Eenmaal daarvan bewust, echter, mogen we milder blijven tegenover ‘what some other person seems to think is pain.’

De kwetsbaarheid van gewone mensen

Het mooiste uit de bundel zijn de laatste stukken, een serie vignetten van de mensen uit haar buurt aan het begin van de pandemie, en het titelessay. De kleine stukjes over haar buren – de man van de nagelsalon, de wakkere burger in de rolstoel, de vrouw die groet als Smith haar spullen inpakt om New York te ontvluchten – gaan over de kwetsbaarheid van gewone mensen en de soort van oplossingen die ze vinden, voor nu.

Het titelessay slaat terug op een opmerking uit de proloog. Daar schrijft Smith dat ze net Marcus Aurelius’ Overpeinzingen had gekocht toen ‘the global humbling’ begon. Zonder zich, godzijdank, te ontpoppen als een gelegenheidsstoïcijn, adapteert Smith het eerste hoofdstuk van de meditaties, waarin de keizer nagaat van wie hij in zijn leven welke lessen meekreeg. Het is een prachtige vorm, waarmee Smith zich tegelijk dankbaar toont voor de wijsheid die ze meegekregen heeft en voor zichzelf op een rijtje zet wat voor persoon ze zou willen zijn. ‘Juist nu’ fluistert het stuk. Maar die woorden staan negens, dat hoeft niet.

Harm Hendrik ten Napel is schrijver, filosoof en boekverkoper. Zijn verhalen en essays verschijnen onder andere in Tirade, Revisor en de Nederlandse Boekengids. In 2018 verscheen zijn verhalenbundel Om aan te raken [fragment] bij Uitgeverij Querido.