Recensie: Een realistische toekomstroman

‘Werkelijk ontmoedigend vind ik het, die wezenloze ontevredenheid, die luie, nietszeggende afwijzing van alles wat hun leven invulling zou kunnen geven,’ zegt Gena op tweederde van Ewoud Kiefts romandebuut De onvolmaakten. Gena is zijn geweldige verteller, Gena is het algoritme dat Cas virtueel vergezelt en van raad en daad voorziet, en haar stem is heel interessant - net als de manier waarop deze toekomstroman (zoals dat hoort in het genre) treffend over het nu gaat, en effectief leent van de geschiedenis.

N.B. De onvolmaakten is een van onze vakantiegeluktips van deze zomer. Eerder publiceerden we voor uit Oorlogsmythen, en besprak Esther Wils Het verboden boek en Oorlogsenthousiasme. We publiceerden ook zijn bijdrage voor uit Oorlog in onderzoek. 75 jaar NIOD.

‘Gunstige proporties’

Eerst de stem die Kieft koos: een realistische alwetende verteller, althans als Cas zijn speciale lenzen en oortje inhoudt, met af en toe iets robotachtigs, maar ook een empathie die raakt aan het bovenmenselijke. Gena doet in dit boek verslag van onrustbarende gebeurtenissen in Cas’ leven, zijn ontsporing en verdwijning. Ze is een vergevorderde vorm van Artificial Intelligence, bedoeld om mensen via een eenvoudige interface van informatie en advies te voorzien. Ze is geen Big Brother, ze mag niet zomaar dingen doorgeven aan Handhaving. Maar ze mag wel haar mening geven, en haar advies strekt tot ver in het sociale contact. Zo praat ze met Cas over vrouwen :

‘“Vind je haar aantrekkelijk?”
Hij trok een gegeneerd gezicht, draaide zich om in zijn bed. “Weet ik veel...”
“Haar lichaam heeft gunstige proporties.”
Hij schoot in de lach. “Zo zegt echt niemand dat.”’

Gena heeft echt een eigen stem, dat heeft Kieft subtiel maar knap gedaan. Ze koppelt hem aan een leuke kinderarts - en ze heeft een mening. Haar analyses zijn scherp en doen contemporain aan:

‘Cas en zijn generatiegenoten hadden weinig oog voor wat zich buiten hun directe omgeving afspeelde. Uit scepsis of gemakzucht, en ik twijfel weleens of er verschil is tussen die twee, hadden ze hun vertrouwen in alles wat die buitenwereld kenbaar kon maken, journalistiek, wetenschap, laten varen en zich neergelegd bij de gedachte dat de waarheid nu eenmaal een kwestie van perceptie is en iedereen het zijne of hare ervan mag denken, zolang je daar een ander maar niet mee lastigvalt. Misschien is het een erfenis uit de gepolariseerde jaren twintig en dertig waardoor ze, murw geslagen door alle wederzijdse argwaan en beschuldigingen, het verschil tussen waarheidsdrang en fanatisme niet meer zien.’

Gena spreekt ook over onaantrekkelijk nieuws dat algoritmegewijs weggefilterd wordt van mensen, over ontlezing, kennis, opvoeding, romantiek. Cas zelf is ook niet onkritisch: ‘Als iedereen zoveel voelt, waarom hebben ze dan allemaal zo’n behoefte om dat de hele tijd tegen elkaar te zeggen? [...] Ze hebben het allemaal over groeien en beleven en samen onderweg zijn, maar ik weet niet, als je dat echt allemaal zo intens voelt, dan hoef je dat toch niet de hele tijd...’ Gena, iets verderop: ‘Het was een wat weinig omlijnde gedachte, die hij probeerde te verwoorden.’ Als vanzelfsprekend geeft ze commentaar, vloeiend leidt ze je verder het verhaal in, zonder dat je je realiseert in welke context ze haar verhaal doet en verder moet. Want Cas kan in tegenstelling tot zijn virtuele leidsvrouw wel de daad bij het woord voegen.

De gepolariseerde jaren

De onvolmaakten is een romandebuut, maar Kieft (1977) heeft zijn sporen al wel verdiend als historicus: drie van zijn vier boeken werden al genomineerd voor een grote prijs. Daarnaast besprak hij een tijdje fictie voor NRC Handelsblad. Zijn eerste roman heeft een sterke non-fictiekant; je zou bovenstaande opmerkingen ook in een opiniestuk in 2020 kunnen lezen, en als Gena terugkijkt, kijkt ze naar déze jaren twintig (en dertig). Maar Kieft heeft eerder geschreven over de aanloop naar de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Wat zich niet herhaalt, rijmt vaak nog wel, en de aanloop naar de utopische/dystopische situatie in De onvolmaakten én de geweldadige reactie daarop heeft iets vertrouwds vreeswekkends.

Gena doet haar verhaal dan ook niet tegenover de lezer, maar tegenover een comité dat maatregelen moet nemen Cas’ uittreding uit de maatschappij, zijn aansluiting bij de onvolmaakten, bij diegenen die zich onttrekken van de perfectionering van hun lichamen en geesten. De opvoedkundige idealen van het Gena-model (iedereen heeft zo'n algoritme op zijn oortje) botsen in die vergadering met die van Handhaving, die het uit de hand ziet lopen. Geven we ze de ruimte of moeten we ze met harde hand leiden?

‘Ik vraag me weleens af of onze begeleiding ze nu dichter bij elkaar heeft gebracht, of ze verder uit elkaar speelt. Of we met onze onvoorwaardelijke aandacht en het eindeloze geduld dat we betrachten de lat niet zo hoog hebben gelegd dat ze haast niet anders kunnen dan in elkaar teleurgesteld raken.’

Ze. Het mooiste is nog wel dat Gena zelfkritisch is, en zelfs teleurstelling toont. Misschien is de persoon van Cas en zijn verhaal niet het interessantste, maar zijn Gena is de prettigste computer die ik in jaren heb gelezen. En De onvolmaakten is een goed geschreven, ongemakkelijk boek over de wegen die we ingeslagen zijn, een toekomstroman die alles over het heden zegt.

Daan Stoffelsen is webboekverkoper bij Athenaeum Boekhandel, hoofdredacteur van De Revisor en jurylid voor de Boekenbon Literatuurprijs.