Recensie: Een tragisch verhaal over verbondenheid en machteloosheid

Naast onze eigen Marieke Lucas Rijneveld is ook Yoko Ogawa genominieerd voor de International Booker Prize met haar boek The Memory Police (vertaald door Stephen Snyder). Een geweldig interessante roman die over heel veel tegelijk gaat, maar gericht blijft op kleine, menselijke tragiek.

N.B. De vertalingen zijn niet meer leverbaar, maar we publiceerden eerder voor uit De huishoudster en de professor en Het zwembad. En de Nederlandse vertaling van Hisoyaka na kesshō is er inmiddels, lees een fragment uit De geheugenpolitie, en de toelichting door vertaler Luk Van Haute.

Yoko Ogawa heeft met The Memory Police een roman in de traditie van Kafka geschreven. Dat wil zeggen: een verhaal dat net niet allegorisch is. Ogawa's interesse gaat daarbij niet uit naar de onzichtbaarheid van de wet maar naar geheugen en verlies. In de wereld van The Memory Police vergeten de bewoners van een eiland om de zoveel tijd een bepaald object. Vogels, rozen - ze bestaan nog wel maar ze betekenen niets meer voor de hoofdpersoon, een romanschrijver, en haar buren. Als er weer iets is 'verdwenen' gooien ze de vreemde zaken simpelweg in de rivier of verbranden ze op grote stapels.

De geheugenpolitie, een mysterieuze arm van de wet, houdt daar toezicht op. Wie verdwenen objecten bewaart, ziet zijn huis overhoopgehaald en wordt ondervraagt. Al snel wordt zelfs duidelijk dat niet iedereen aan de bijzondere vergeetachtigheid lijdt. Wie dat niet weet te verbergen – hoe meer objecten hun betekenis verliezen, hoe moeilijker dat wordt – wordt gearresteerd en verdwijnt zelf. Als de romanschrijver erachter komt dat haar redacteur zo iemand is, besluit ze hem te verbergen in de kruipruimte tussen de twee verdiepingen van haar huis.

Interessante parallellen

Ogawa is in Nederland misschien nog het bekendst van De huishoudster en de professor (2010), dat ook met herinnering speelde. De oude wiskundeprofessor uit de titel heeft slechts een korte termijngeheugen van tachtig minuten over. Vanuit die premisse werkt Ogawa iets uit dat niet alleen over bijvoorbeeld Alzheimer of dementie gaat, maar algemener is, of misschien moet ik zeggen: meerduidig. Ook The Memory Police is geen directe allegorie voor autoritaire regimes of onderduiken in de Tweede Wereldoorlog, ook al vertelde Ogawa in een interview dat het dagboek van Anne Frank wel een inspiratiebron is voor de roman. Het is alsof van The Memory Police nog ontdekt moet worden waarvoor ze een metafoor zijn.

Het verhaal waar de schrijver aan werkt als ze haar redacteur in huis neemt, voegt nog een facet aan de roman toe. Het gaat over een vrouw die langzamerhand haar stem verliest, als enige in dit geval. Een man die mensen opleidt tot typisten biedt haar in eerste instantie een nieuwe mogelijkheid om te communiceren: door te schrijven. Maar gaandeweg nemen de hoofdstukken uit deze roman-in-de-roman een duistere wending. De man die haar een nieuwe stem geeft, die letters op papier, sluit de vrouw langzamerhand af van de rest van de wereld. Zo ontstaan er interessante parallellen met het leven van de auteur van dit verhaal en de ondergedoken redacteur.

Opnieuw urgent

De geheugenpolitie maakt het leven van de eilandbewoners met elke verdwijning kleiner maar de bewoners zelf raken eraan gewend. Elke vergeten zaak vraagt ze opnieuw om zich aan te passen, maar wat moeten ze anders? Meer nog dan een roman over onderdrukking en verzet, blijkt The Memory Police een tragisch verhaal over menselijke verbondenheid en machteloosheid. Wat blijft er van deze kleine mensen over?

Het is verleidelijk om iets te schrijven over de urgentie van Ogawa's roman, om in te gaan vullen waar haar boek op dit moment een metafoor voor kan zijn. De grotere verdienste is het vermogen van Memory Police om straks, jaren later, opnieuw urgent te worden. Als Ogawa de International Booker Prize wint, wint ze een prijs voor literatuur die haaks op de geschiedenis staat, om er niet in te verdwijnen.

Harm Hendrik ten Napel is schrijver, filosoof en boekverkoper. Zijn verhalen en essays verschijnen onder andere in Tirade, De Revisor en de Nederlandse Boekengids. In 2018 verscheen zijn verhalenbundel Om aan te raken [fragment] bij Uitgeverij Querido.