Recensie: Hype en hopeloosheid

Een hype rond je boek is voor menig schrijver een ultieme droom. Het gebeurde Jeanine Cummins, wiens roman American Dirt (door Carola van der Kruk naar het Nederlands vertaald als Wie omkijkt), in Amerika werd overladen met extreem lovende kritieken. American Dirt, over de Mexicaanse Lydia en haar zoontje Luca, die vanuit Acupulco de Amerikaanse grens proberen te bereiken nadat hun familie is uitgemoord door een drugskartel, werd onthaald als een essentieel boek over de migrantencrisis en het drugsgeweld in Latijns-Amerika. Maar een hype is niet altijd goed nieuws.

Na de aanvankelijke jubelreacties ontwikkelde zich rond American Dirt al snel een controverse, die niet alleen gaat om het boek zelf, maar ook om bredere kwesties van inclusiviteit en representatie in de Amerikaanse boekenwereld. (Vulture vat de verschillende standpunten in de discussie goed samen). De meeste kritiek draait niet alleen om de vraag of iemand die zelf geen Mexicaanse achtergrond heeft een boek kan of mag schrijven over een Mexicaanse vrouw en Mexicaanse maatschappelijke kwesties, maar ook waarom juist dit boek wordt overstelpt met lof (en geld), terwijl de vele fictie en non-fictie door Latijns-Amerikaanse schrijvers over dit onderwerp grotendeels genegeerd wordt.

Migratiecrisis

Een goede vraag, met een antwoord waar niet al te lang naar gezocht hoeft te worden. Voor een Amerikaan die zelf geen directe ervaring heeft met de migratiecrisis is een roman zoals American Dirt – waarin de (witte) lezer bij de hand wordt genomen, dingen worden uitgelegd en er Spaanse woorden gebruikt worden die iedereen wel kent – makkelijker te lezen dan een verhaal waarin de enorme problemen aan de andere kant van de grens een stuk genadelozer aankomen.

Een goed voorbeeld van zo’n boek is Tell Me How It Ends (2016) van Valeria Luiselli, over haar ervaringen als Spaanse tolk voor minderjarigen die illegaal de grens zijn overgestoken en voor de Amerikaanse rechtbank moeten verschijnen. Haar nieuwe roman, Lost Children Archive (2019), gaat ook over migratie, en vermengt op virtuoze wijze een gezinsverhaal als dat van de Mexicaanse schrijfster zelf met de tragedie van de naamloze kindmigranten. Een ‘een indrukwekkende road novel, die even denkend als spannend is, even intiem als maatschappelijk’, schreef Daan Stoffelsen hier al.

Luiselli gebruikte in haar essay even effectief een combinatie van feiten, cijfers en de verhalen die ze van kinderen heeft gehoord om een portret van de situatie te schetsen waar de lezer zich niet voor kan verschuilen. De vaak hopeloze realiteit is: er is bij lange na geen adequate opvang voor deze kinderen, ze moeten hun trauma’s zo’n beetje alleen proberen te verwerken, en om het af te maken bestaat er een goede kans dat ze teruggestuurd worden naar waar ze vandaan komen, zodat het hele liedje opnieuw kan beginnen. 

Ook doet Luiselli geen moeite om de diepere, politieke oorzaken van de situatie in Latijns-Amerika te verdoezelen, om zo de lezer van zijn of haar schuldgevoel te verlossen. Zo niet Cummins, zoals criticus Parul Sehgal in de New York Times terecht opmerkt. In American Dirt is Amerika het beloofde land; in Tell Me How It Ends zijn het de machtspelletjes van de Amerikaanse overheid die hebben geleid tot het ontwrichtende, drugs gerelateerde geweld. En waar kom je in terecht as je als Mexicaanse tiener eindelijk een Amerikaanse high school in New York hebt bereikt? Dezelfde machtsstrijd tussen dezelfde drugsbendes, hetzelfde geweld.

Rennen voor je leven

De hopeloosheid die je in zo’n situatie voelt en die Luiselli treffend beschrijft heeft geen plek in een roman als American Dirt. Dit is, in essentie, een rennen-voor-je-leven verhaal, een klassieke hero’s journey waarin onze hoofdpersonen vele gevaren moeten trotseren om uiteindelijk een veilige haven te bereiken. Op zich niks mis mee, maar het betekent wel dat het verhaal zich op een bepaalde manier zal ontwikkelen. Te midden van het geweld, de ontberingen en de onzekerheden hebben Lydia en Luca een bubbel van bescherming om zich heen: zij zullen hun doel bereiken, want zij zijn de helden.

Die (nogal onrealistische) bubbel waar Lydia en Luca samen in rondlopen raakt tegelijkertijd aan het sterkste punt van American Dirt: de band tussen hen twee. Luca is een lief, slim jongetje, met een groot rechtvaardigheidsgevoel, en Lydia’s verlangen om hem te beschermen zit diep in de roman ingebakken. Die verantwoordelijkheid weegt zwaar, op Lydia, maar ook op de lezer. Hoe voelt het om je achtjarige kind bloot te stellen aan gevaren waar een volwassene nauwelijks tegen opgewassen is, zoals een sprong vanaf een viaduct op de goederentrein (bekend als La Bestia) waarmee migranten naar de grens proberen te komen?    

‘Luca jumps. And every molecule in Lydia’s body jumps with him. She sees him, the tight tuck of him, how small he is, how absurdly brave he is, his muscles and bones, his skin and hair, his thoughts and words and ideas, the very bigness of his soul, she sees all of him in the moment when his body leaves the safety of the overpass and flies, just momentarily, upward because of the effort of his exertion, until gravity catches him and he descends towards the top of La Bestia. Lydia watches him drop, her eyes so big with fear they’ve almost left her body. And then he lands like a cat on all fours, and the velocity of the leap clashes with the velocity of the train […] one of the migrant men catches him. One big, rough hand on Luca’s arm, the other on the seat of his pants. And Luca, caught, safe in the strong arms of this train-top stranger, lifts his moving face to seek her. His eyes catch her eyes. “I did it, Mami!” he screams. “Mami! Jump!”
Without a thought in her head except Luca, she jumps.’  

Hopelijk draait de volgende grote hype om een roman die niet alleen de angst en vastberadenheid van migranten vangt, maar ook niet bang is voor de hopeloosheid waar de realiteit helaas vaak van doordrongen is. Zelfs als de lezer daar oncomfortabel van wordt.

Emmi Schumacher is anglist en mediastylist. Ze knipt, plakt, schrijft en fotografeert op Emmimeteeni.tumblr.com.