Recensie: Moeder en dochter, en hoe roem een wig tussen hen dreef

Je kunt bijna niet geloven dat het verzonnen is, zo echt maakt Anne Enright de moederfiguur in haar laatste roman Actrice. De dochter van de actrice kijkt in dit boek terug op haar leven met haar moeder, als een fictionele biografie, maar dan zo levendig verteld dat de feiten terug te zoeken lijken op internet. Maar wie de feiten intikt, komt bedrogen uit.

Moeder-kind

Anne Enright stond jaren terug een paar maanden op het toneel en na ieder boek denkt ze altijd dat haar volgende wel eens in de theaterwereld zou kunnen spelen. Toch is haar roman in eerste instantie geen boek over acteren geworden, maar over echtheid en oprechte relaties, vooral die tussen moeder en dochter en hoe roem daar een wig tussen dreef.

De relatie tussen moeder en kind is misschien wel hét thema van Enright. In Baby voor beginners. Een tegendraadse handleiding (2005) is ze openhartig over haar weerspannige verhouding tot kinderen. Zoals zij het doet, wordt niet gauw over moederschap gepraat: nuchter, cynisch en komisch. En misschien zelfs wel met weerzin; donker, als een waarschuwing tegen de roze wolk.

Moeders zijn vaker onconventioneel in haar werk. In 2007 ontving Enright de Bookerprize voor De samenkomst, een roman over drie generaties van een Ierse familie, waarin ongemakkelijkheid, geheimen en schuldgevoelens de boventoon voeren. In De vergeten wals (2011) ging het indirect over de verantwoordelijkheid voor een kind, ook al in een verlegenmakende situatie.

Treffende eerlijkheid

Enrights proza herken je aan de onthutsende eerlijkheid. Ze legt de duistere kanten van haat, wrok of piëteit open en bloot voor je neer. In Actrice lijkt deze kwaliteit tot een hoogtepunt te komen. Om de pagina vind je wel een alinea waarmee Enright je raakt.

Opeens wist ik niet waarom ik dit meisje had binnengelaten in mijn huis. Daar zat ik weer, gevangen in andermans nieuwsgierigheid, erin geluisd door mijn eigen eenzaamheid of, in dit geval, mijn moeders eenzaamheid - dat gevoel van gapende leegte dat je krijgt van het graf.

Een ogenschijnlijk eenvoudig citaat, maar achter deze alinea schuilt een bekentenis, een heel verhaal. Het meisje in kwestie wil het feminisme van Katherine O’Dell onderzoeken, een feminisme dat er volgens dochter Norah, de hoofdpersoon en verteller, helemaal niet is.

Haar moeder, een Britse actrice die Iers gemaakt werd door haar agent - verplicht rode haren en een aangeleerd accent - was een nationale bekendheid. Ze speelde in het theater, net zo makkelijk in New York of Parijs als in Londen of Dublin, schitterde letterlijk op het doek, en maakte zichzelf onsterfelijk met een reclamespotje dat de nationale trots van boter verbeeldde. Haar verschijning bracht steevast een siddering teweeg: energie golfde om haar heen: ‘Ze had een merkwaardig effect op mensen.’

Dat spotje - met maar één zinnetje - bleef Katherine achtervolgen, als een vernederende boomerang. Ze raakte de weg kwijt en schoot een impresario in zijn voet, wat het einde van haar carrière betekende.

Toneelspel

Norah, moeder van twee volwassen kinderen en succesvol schrijfster, met Katherine ‘als muze en als mijn probleem’, volgt het spoor terug. Ze onderzoekt hoe ze zich tot haar moeder verhield. Alle ergernissen, inbeeldingen van hoe het voor Katherine geweest moet zijn en alle minuscule, uitvergrote herinneringen vormen samen het standbeeld voor haar moeder.

Als ze met hem door de straten liep voelde dat alsof ze over een boerenweggetje wandelden. Schaduwen in donkere steegjes, kreten en geruzie in een straat in de verte, waarbij het geluid van zijn stem als meidoorn in de heggen was, het maakte de stadslucht zoet als gras.

Norah worstelt met de verschillende rollen van haar moeder. Voor de spiegel zette Katherine haar gezicht op voor buiten. Zoals een koningin van het volk is, was ook haar moeder publiek bezit. Een ironisch spel, alleen al doordat ze nep-Iers was, maar Ierser dan de Ieren; ze deed zelfs mee aan de Ierse opstand (die vanaf dat moment voor Norah heeft afgedaan).

Ondertussen prikt Norah feilloos door haar moeder heen, ze weet precies hoe haar moeder in elkaar steekt (‘Dat moment van tederheid als de pen het papier raakt, de ruimte voor sadisme op de plaats waar woorden ontstaan’). Of voert ook zij een toneelstuk op met haar reconstructie? De ironie wil van wel natuurlijk, want dit is fictie. Maar het voelt volledig echt. Net zo echt als Katherine O’Dell haar rollen speelde, met haar hoge hakken en Chanel-jurk. Deze gelaagdheid geeft een extra spanning aan het verhaal; iets geheims wat je zit te lezen, wat tussen bestaan en niet-bestaan in zweeft.

Nuchter en ontroerend

Wie hard puzzelt zal wel degelijk feministische trekken in Katherine O’Dell vinden (haar verwelkende status, seks als vorm van straf waarbij mannen het ‘doorboorde bezit’ nemen en pijn doen, ‘het vermogen van mannen als Boyd om te denken dat iets interessant wordt dankzij hun interesse’), maar alles is zo achteloos kalm en eerlijk opgeschreven, zo op de huid van het gevoel, dat je die afstand van beschouwing helemaal niet meer kunt en waarschijnlijk ook niet wilt opbrengen.

Met een groot gevoel voor understatement perfectioneert Enright haar stijl. ‘Niets was er schoon. De lakens begonnen zich aan me voor te stellen.’ En juist dat licht droevige, bijna wrede, dan weer komische registreren, waarbij dingen tot leven komen, maakt dat Enright bij het doodsbed van haar moeder hevig ontroert; dan vult het verhaal het graf.

Fleur Speet is literair recensent.