Recensie: Op de bodem ligt herinnering

‘Virginia was oud. Virginia was het verleden. De aarde in Virginia was op sterven na dood en de tabaksoogst kwijnend.’ Tegen de achtergrond van een tanende plantage in het negentiende-eeuwse diepe Zuiden van de Verenigde Staten begint Ta-Nehisi Coates – onder meer bekend van het gelauwerde non-fictiewerk Tussen de wereld en mij – zijn debuutroman De waterdanser, vertaald door Ton Heuvelmans. Een love story, het geliefde genre van Coates’ moeder, aan wie hij beloofde ooit zo’n romance te schrijven. Een love story werd het, maar dan wel op z’n Coates: diens kenmerkende systeemkritiek is zelden ver weg, vaardig vervlecht de auteur haar met de persoonlijke verlangens en keuzes van zijn personages.

N.B. Eerder bespraken we Tussen de wereld en mij en We waren acht jaar aan de macht.

Ketenen en schilden 

De liefde in De waterdanser geldt in de eerste plaats die van Hiram Walker, een tot slaaf gemaakte die op jonge leeftijd zijn moeder verloor en moet werken voor zijn witte vader, de eigenaar van de plantage Lockless. Hiram is een zachte, peinzende jongen die ondanks zijn ketening aan Lockless een liefde voor het land voelt, er een thuis heeft te midden van zelfgekozen familie. Een familie van Tewerkgestelden, zoals Coates de tot slaaf gemaakten noemt die door de Elite (de slavenhouders) zijn veroordeeld tot het Werk – respectievelijk the Tasked, the Quality en the Task in het Engelse origineel. Ogenschijnlijk eufemismen voor de verschrikkelijke verhoudingen van de slavernij, maar ook treffende noties binnen het exploitatieve systeem dat Coates fileert.

De uitwerking die exploitatie kan hebben op het gedrag en de gevoelens van mensen herinnert aan Tussen de wereld en mij. Zo toont Coates hoe de dehumanisering van de Tewerkgestelden, hun totale gebrek aan vrijheid, hen noopt schilden te smeden, een hardheid te cultiveren. Zo woont Hiram bij de tot slaaf gemaakte Thena, die moest toezien hoe haar kinderen een voor een bij haar werden weggehaald en sindsdien bekend staat om haar grillen. Hiram noemt haar de ‘gemeenste vrouw in Lockless’, maar evengoed de eerlijkste: ‘Zelfs als ze met haar bezem naar ons zwaaide, voelde ik de diepte van dat verlies, haar pijn, de razernij die, in tegenstelling tot ons, weigerde weg te gaan, en ik voelde dat die razernij oprecht en op zijn plaats was.’ Het is een razernij die ook meester wordt van de zachtaardige Hiram als hij besluit te vluchten met zijn geliefde Sophia – en Thena achter te laten op Lockless.

Nieuwe werelden

De vlucht verloopt niet als gehoopt: Hiram en Sophia blijken verraden en raken van elkaar gescheiden. Ongekende gruwelijkheden moet Hiram doorstaan, maar dan begint voor hem een magische reis naar het vrije Noorden. Hij raakt betrokken bij de Ondergrondse, het clandestiene verzet tegen de slavernij, en weet zijn unieke gaven in te zetten voor de vrijheid van het Zuiden. Als kind werd Hiram al bewonderd om zijn exceptionele geheugen; in de guerillacellen van de Ondergrondse leert hij de grenzen van zijn buitengewone vermogen verder op te rekken. Ook verlegt hij andere mentale grenzen, wanneer hij in aanraking komt met allerhande progressieve groeperingen.

Hiram woont een noordelijke Conventie bij, waar abolitionisten, socialisten, feministen en andersoortige vrijheidsstrijders vurig hun visie verkondigen. Het levert een analyse op die negentiende-eeuwse, Amerikaanse praktijken attaqueert, maar tegelijkertijd leest als een universeel soort systeemkritiek, die de veelvoudige mechanismen van onderdrukking – ook hedendaagse – blootlegt:

‘Ik besefte dat een onderzoek van het Werk niet alleen het kwaad aan het licht bracht in Virginia, mijn oude wereld, maar de enorme behoefte aan een totaal nieuwe wereld. Slavernij was de wortel van alle strijd. Want er werd beweerd dat in de fabrieken kinderen de slaven waren, en dat kinderen baren het lichaam van vrouwen tot slaaf maakte, en dat rum de ziel van mannen tot slaaf maakte.’

In menige passage stelt Coates naast racisme, ook seksisme en klassisme aan de kaak – zonder in anachronismen te vervallen of geweld te doen aan de plot. Juist in die filosofische en psychologische reflecties komt Coates’ scherpte, zoals we die kennen van eerder werk, tot haar recht. Zijn stijlkeuzes en metaforen zijn daarentegen niet altijd even consequent of treffend, wat voor onnodige haperingen zorgt. Zo wisselen persoonlijke overdenkingen van de ik-persoon, Hiram, zich af met beschrijvingen van een haast alwetende verteller, en wordt de lezer soms uit het niets aangesproken. Het verhaal blijkt halverwege het boek de memoires van Hiram te betreffen, wat een en ander – wat laat – verklaart.

Wonderen in het water

Een spannende verdieping biedt het ‘waterdansen’ uit de titel. Het verwijst naar een dans van de Tewerkgestelden, die vrouwen als Hirams moeder en Sophia met waterkruik op het hoofd uitvoeren, en is tevens een metafoor. In de eerste scène van De waterdanser ontkomt Hiram ternauwernood aan verdrinking, hij lijkt door een raadselachtige energie te overleven, te kunnen dansen door het water. Het is een kracht die in het verlengde ligt van Hirams uitzonderlijke geheugen, de kracht van herinnering die magie in het verhaal brengt. Door te herinneren, door oude verhalen en mensen van weleer op te roepen, tilt Hiram zijn werk voor de Ondergrondse naar het bovenzinnelijke.

En precies wanneer het magische in De waterdanser vrij spel krijgt, begint Coates subtiel de historische realiteit door zijn roman te verweven, door werkelijk bestaande personages te introduceren. Het effect is tweeledig: enerzijds word je je bewust van de heroïsche moed van historische figuren, die lijkt te grenzen aan het miraculeuze. Anderzijds vraag je je af wat dit betekent voor de strijd tegen voortdurende vormen van onderdrukking: vergen die magie, het bovenmenselijke? Wellicht is het de schrijver die de magie kan oproepen; door nooit te vergeten, altijd te herinneren.

Jetske Brouwer (1993) is programmamaker bij SPUI25 en freelance redacteur, onder meer voor de Nederlandse Boekengids en De Groene Amsterdammer.