Recensie: Stoïcijns door deze crisis heen komen?

In een tijd van onrust en onzekerheid kunnen we naar het werk van Epictetus grijpen om onze situatie te leren relativeren. Er valt veel van hem te leren, niet in de laatste plaats omdat het hij zo toegankelijk en vermakelijk schreef, - al zullen we misschien nooit zelf stoïcijnen willen worden.

Om rust te vinden maak je een onderscheid tussen wat wel in jouw macht ligt en wat niet. Dat is het advies van de Epictetus, de slaaf die filosoof werd en een van de belangrijkste scholen van de stoa stichtte. Met dit soort ideeën kan de stoïcijnse filosofie uitkomst bieden aan iedereen die door een periode van angst en onzekerheid gaat. Ze is bijvoorbeeld ook een belangrijke inspiratiebron voor de relativeringsschema's uit de cognitieve gedragstherapie.

Het is daarom niet verrassend dat Epictetus weer uit de kast wordt getrokken ten tijde van een pandemie. Zeker aangezien Athenaeum-Polak & Van Gennep diens werk in druk houden, met dit jaar nog een heruitgave van het verzameld werk onder de titel Vrij en onkwetsbaar. Reden genoeg voor Radioprogramma Onvoltooid Verleden Tijd (OVT) om een paar weken geleden een mooi item uit te zenden waarin classicus Marije Martijn een lans brak voor de voortdurende relevantie van Epictetus' filosofie.

Even schrikken

Epictetus' werk is, zeker voor filosofie, gemakkelijk te lezen en ook nog eens vermakelijk. Dat heeft veel te maken met het didactische karakter (en de fijne vertaling) van wat er van de stoïcus overgeleverd is: colleges en het Zakboekje, een soort stoïcijns zelfhulpboekje in drieënvijftig punten. Die staan vol met voorbeelden en oefeningen, waaruit Martijn er dan ook een paar koos. Als je buren een tegenslag te verwerken krijgen, vraagt Epictetus zijn studenten, denken ze dan niet: zo is het leven, dat kan iedereen gebeuren? Waarom reageren ze dan niet op die manier op hun eigen ongeluk, dat ze evenmin hadden kunnen voorkomen?

Nadat ik Vrij en onkwetsbaar een paar weken geleden voor een klant bestelde - zij vertelde me ook over de uitzending van OVT - heb ik mijn exemplaar er ook weer eens bij gepakt. Het is altijd even schrikken hoe radicaal de stoïcijnen eigenlijk zijn. 'Wat wel in onze macht ligt' is volgens Epictetus erg weinig, namelijk onze overtuigingen, onze impulsen en ons streven. Al het andere is buiten onze wil om aan te tasten door iets of iemand anders, van je reputatie tot je bezittingen tot je eigen lichaam. Daarin heeft de stoïcijn geen ongelijk, denk ik, maar het is wel confronterend.

Waardevol gereedschap

Veel van Epictetus' oefeningen draaien niet alleen om relativering maar ook om het opbouwen van een soort realisme. Zie de dingen voor wat ze zijn, zegt hij vaak, zodat je niet verward bent als een vaas breekt of een oogst mislukt, want dat behoort nu eenmaal tot de mogelijkheden. Zorgt dat je niet gaat verlangen dat de vaas heel blijft of dat de oogst elke keer slaagt - zo'n verlangen loopt uit op verdriet. Op dit vlak gaat Epicetus mij af en toe wel erg ver, vooral als hij het over onze relatie tot vrienden en geliefden heeft. Ik weet niet of ik zo graag vrij wil blijven van onrust en verdriet dat ik ook steeds opnieuw stil zal staan bij hun vergankelijkheid.

Maar we hoeven in deze crisistijd Vrij en onkwetsbaar niet te herlezen om stoïcijnen te worden, niet in de laatste plaats omdat zoiets een mensenleven kost in plaats van deze hopelijk relatief korte tijd van sociale isolatie. Epictetus geeft vooral een heel helder beeld van onze beperkte invloed op ons bestaan en veel van zijn relativeringsoefeningen kunnen waardevol gereedschap zijn voor iedereen. Ook als hij het over liefde, vriendschap en familie als een mogelijke bron van ongeluk heeft, zit hij er niet per se naast. Na het lezen van zijn werk weten we in ieder geval waar we voor kiezen.

Harm Hendrik ten Napel is schrijver, filosoof en boekverkoper. Zijn verhalen en essays verschijnen onder andere in Tirade, De Revisor en de Nederlandse Boekengids. In 2018 verscheen zijn verhalenbundel Om aan te raken [fragment] bij Uitgeverij Querido.