Recensie: Trump is een autocraat

Als je vandaag de dag in Rusland de woorden 'rechtsstaat' of 'democratische legitimiteit' in de mond neemt, zal je een meewarige glimlach ten deel vallen. Na de ineenstorting van het communistisch bewind in de Sovjet-Unie probeerden West-Europese en plaatselijke journalisten en analisten de nieuwe realiteit te verklaren met het vocabulaire van de liberale democratie. Dat werkte niet want ze gebruikten veronderstellingen die simpelweg niet opgingen. Zoals Masha Gessen in Hoe overleef je een autocratie? schrijft: ‘De taal die is ontwikkeld om vissen te beschrijven, schiet tekort als we het willen hebben over een olifant: met woorden als "kieuwen", "schubben" en "vinnen" komen we niet ver.'

N.B. Lees ook onze voorpublicatie uit Gessens De toekomst is geschiedenis.

In Hoe overleef je een autocratie? borduurt Gessen voort op hun in 2016 verschenen essay 'Autocracy: Rules for Survival'. Toen al waarschuwde Gessen voor de benadering van Donald Trump die het democratisch leiderschap in de persoon van tegenkandidaat Hillary Clinton en de zittende president Barack Obama kozen: met een open blik en op een beschaafde toon. Het is gevaarlijk om hem als een normale president te behandelen, terwijl hij tijdens de campagne geen enkele indicatie had gegeven er een te kunnen zijn, stelde Gessen destijds. Trump was geen tabula rasa toen hij zich kandideerde en al helemaal niet toen hij verkozen werd. Hij was zelfs heel open over zijn anti-democratische ambities. In feite, aldus Gessen, is Trump de eerste Amerikaanse president die zich niet voor president verkiesbaar stelde maar voor autocraat.

Spelregels

Bij aanvang van Trumps presidentschap vertrouwden velen erop dat instituties in de Verenigde Staten robuust genoeg zouden zijn om zijn autocratische machtsgreep te weerstaan. Maar Gessen had al eerder gezien dat zo’n systeem alleen werkt als iedereen zich aan de spelregels wil houden. Het systeem is simpelweg niet ontworpen voor een president als Trump, 'een kwaadaardige man die geen rekening wenst te houden met de mogelijkheid dat zijn macht wordt ingeperkt door instituties of tradities'. De analyse van Gessen is goed doordacht en daardoor buitengewoon indrukwekkend. Door de belangrijkste nieuwsgebeurtenissen van de afgelopen vier jaar rond Trump in bredere context te plaatsen legt Gessen overtuigend het systeem achter het ogenschijnlijk onsamenhangende trumpisme bloot.

Gessen groeide op in de Sovjet-Unie en vertrok als tiener naar de Verenigde Staten, om na de ineenstorting van het Oostblok als journalist terug te keren naar haar geboorteland. Hen werkte vervolgens in Hongarije en Israël en leerde over de werking van autocratisch leiderschap. Die ervaringen maken dat Gessen uitgebreid heeft nagedacht over de vragen waarmee de Verenigde Staten zich onder president Trump geconfronteerd zagen: wat gebeurt er met journalisten en burgers als ze in een politieke realiteit leven waarin feiten er niet langer toe lijken te doen? Wat gebeurt er met instituties als ze geconfronteerd worden met actoren die zich niet naar de bestaande regels willen schikken?

Maffiastaat

Bij het formuleren van antwoorden op deze vragen doet Gessen een beroep op de Hongaarse socioloog Bálint Magyar die via een nieuwe taal manieren zocht om uit te leggen wat er in zijn land gaande was. Magyar lanceerde de term maffiastaat en stelde dat een autocratische transformatie zich voltrok in drie stadia: een autocratisch streven, een autocratische doorbraak en de autocratische transformatie. Concepten die, blijkt in Gessens boek, nu opeens heel goed toepasbaar zijn op situatie in de VS. Als de verkiezingscampagne het streven was, waren de afgelopen jaren de doorbraak.

Hoewel er enorm veel verschillen bestaan tussen wat Gessen in voormalige Sovjetstaten zag – niet in de laatste plaats de toegang van burgers tot informatie – ziet Gessen vooral veel overeenkomsten tussen de Trump-regering en de Sovjetautoriteiten. '[E]en totaal gebrek aan aandacht voor mensenlevens en een maniakaal streven naar het behagen van de leider,' zijn de voornaamste. Daarnaast is onder Trumps presidentschap (politieke) taal aan inflatie onderhevig. Door de publieke arena met leugens te overspoelen, zaait Trump verwarring, raken de mensen murw en worden bepaalde woorden hol. Dag in dag uit vindt een aanval plaats op zinnig denken, fatsoen en samenhang, stelt Gessen. Dat het niet meevalt die deugden te midden van de dagelijkse gekte te bewaren weet iedere volger van het nieuws.

Democratische instituties zijn niet bestand tegen Trump

Ook de manier waarop de autocratische machtsgreep zich de afgelopen vier jaar voltrok kwam Gessen niet onbekend voor. Nepotistische benoemingen gingen hand in hand met gezagsdragers die de zaak waarvoor hun ambt zich zou moeten inzetten juist wilden afbreken. Zo kan onderwijsminister Betsy DeVos bogen op een uitgebreid resumé waarin ze zich nadrukkelijk tegen openbaar onderwijs keerde, en hetzelfde geldt voor haar uit het lobbycircuit opgepikte collega’s. Alles waar ook maar een klein beetje zweem van verzorgingsstaat omheen hing, moest worden ontmanteld.

Ook de rechtsstaat moest het ontgelden. Toen het Trump te heet onder de voeten werd, ontsloeg hij simpelweg het hoofd van de FBI, James Comey, die onderzoek deed naar de Russische inmenging in de verkiezingen van 2016. De impeachmentprocedure liep vervolgens vast door druk die vanuit alle mogelijke kanten van de uitvoerende macht werden uitgeoefend. Instituties blijken keer op keer niet bestand tegen een president als Trump, precies zoals Gessen en andere kenners van autocratische systemen in 2016 al voorzagen.

De media

En dan zijn er natuurlijk nog de media, die een essentiële rol spelen in het normaliseren van Trump als president. De ongehoorde tweets en uitspraken van Trump leveren nieuws op dat schokkend is zonder verrassend te zijn. Juist omdat Trump president is, zijn al zijn ondermijningen, leugens, en beledigingen nieuws, en traditionele media verslaan ze met dezelfde handvatten, regels en taal alsof het een 'normale' president betreft. Als Trump aankondigt dat hij overweegt Groenland te kopen, brengen de meeste media dat nieuws met historische context en genuanceerde achtergronden, in plaats van het proefballonnetje te zien voor wat het is: een daad van intimidatie en agressie. En als Trump een toespraak houdt waarin hij een keer niet uit de bocht vliegt is hij 'presidentieel' of 'beheerst', waarmee al zijn xenofobe en feitenvrije tirades even vergeten kunnen worden.

De neutrale, terughoudende en gezaghebbende aanpak zorgt voor een afstand tussen het publiek en de traditionele media, waardoor journalisten vaak ongewild dichter bij de president komen te staan en als een soort doorgeefluik van de macht gaan fungeren. Dat maakt dat media 'slecht toegerust [zijn] om verzet te bieden tegen de plannen van de autocraat om alle communicatiemiddelen te domineren'. Een voorbeeld van de retorische kuil waarin de media opereren is het terugdeinzen voor het gebruik van stevige woorden als leugen of racist, wanneer de president liegt of racistische uitspraken doet. NPR, de Amerikaanse publieke radio, wrong zich bijvoorbeeld in allerlei bochten om die woorden niet te gebruiken. Bij zulke kwalificaties zou het gaan om de intentie en omdat ze nu eenmaal niet in het hoofd van de president konden kijken bleven ze daarvan weg. Maar volstaat het in deze tijd om louter feiten te presenteren en het publiek zijn eigen oordeel te laten vormen? En ook, hoe kan iemand die aan de lopende band racistische uitspraken doet geen racist zijn?

Lange weg

De titel Hoe overleef ik een autocratie? suggereert een bepaald handelingsperspectief. Media zouden trumpisme meer van buitenaf en als systeem moeten beschouwen, stelt Gessen. Dat kan helpen bij de noodzakelijke denormalisering waarvoor Gessen zelf een aanzet geeft. Bij de diepgewortelde problemen die hen schetst, past alleen een systeemverandering en die ziet Gessen in het herdefiniëren van wat politiek is. Herinner de toekomst luidt de laatste stelregel in het essay 'Rules for Survival'. Om die toekomst alleen al te kunnen voorstellen, moet politiek worden terugveroverd van het huidige cynische en ondermijnende politieke bedrijf. Volgens Gessen kan dit alleen met een waardig politiek met moreel gezag, dat zijn eigen voorwaarden stelt en de huidige situatie niet als beginpunt van een onderhandeling ziet. Bij de presidentsverkiezingen van 3 november aanstaande hebben de VS de mogelijkheid de autocratische machtsgreep van Trump en de zijnen een halt toe te roepen, maar zelfs als dat lukt, is er nog een hele lange weg te gaan.

Tan Tunali was tussen 2013 en 2016 Turkije-correspondent voor onder andere Trouw en De Groene Amsterdammer, en werkt nu als onderzoeksjournalist voor Investico.