Recensie: Veelkantigheid laat platen verschuiven

Dat het nu vertaalde Girl, Woman, Other (Meisje, vrouw, anders, door Lette Vos) van Bernardine Evaristo vorig jaar de Booker Prize kreeg toegekend, is geen wonder. Deze veelkantige roman laat de tektonische platen in het brein van de lezer schuiven. Wél een wonder is het, dat Evaristo de eerste vrouw van gekleurde origine is die de prijs ooit kreeg toegekend. En dat nu juist met een roman die het mechanisme van uitsluiting van gekleurde mensen zo duidelijk maakt. 

N.B. Lees op Athenaeum.nl ook twee fragmenten uit de roman en een toelichting door de vertaalster.

Evaristo werd vorig jaar binnengehaald als ware ze een onbekende debutante. In werkelijkheid werd de zestigjarige auteur nooit echt opgemerkt. Ze schreef maar liefst zeven boeken en heeft een enorme staat van dienst in het literaire veld en de theaterwereld, inclusief onderscheidingen, omdat ze steeds en vaak met humor de vinger op de zere plek legt. In Blonde Roots bijvoorbeeld keerde ze als Philip Roth de geschiedenis om: wat als de Afrikanen de meesters waren en de slaven Europeanen? 

Ook het personage Amma uit Meisje, vrouw, ander wordt bejubeld wanneer ze eenmaal door de elite is toegelaten. Terwijl haar naar Amerika geëmigreerde vriendin commercieel al decennia furore maakt, schrijft Amma theaterstuk op theaterstuk, botst ze op vooroordeel na vooroordeel en is ze is al vijftig eer een stuk van haar in The National Theatre in Londen wordt opgevoerd. Waarna ze worstelt met gewetensvragen over oprechtheid en echtheid van haar feministische, lesbische idealen.

Hoe anderen ons zien

Evaristo laat in een caleidoscopisch verhaal met twaalf overwegend Britse personages zien hoe het is om vrouw en gekleurd te zijn. Van jong en non-binair tot oud en sterk als een boerin, van Newcastle in 1905 tot Barbados in 1953 en Londen in onze tijd, van Nigeria via Ethiopië en de Scilly-eilanden tot Schotland. In feite is de roman een korte-verhalenbundel. Doordat de vrouwen elkaar kennen verandert het in een estafette: de stokjes worden lichtjes overgenomen. Evaristo toont hoe we allemaal gekleurd worden door fragmenten geschiedenis en hoe we daarmee denken te weten wie we zijn. En ook wie een ander is, terwijl de ander altijd onkenbaar blijft. Bovendien: ‘wie we zijn is deels een reactie op hoe anderen ons zien’. Je wordt wat mensen van je maken?

Een van de personages die aanwezig is bij de voorstelling van Amma denkt na afloop: ‘waarom moest hij de last van een vertegenwoordigersrol op zich nemen terwijl dat hem alleen maar in de weg zou staan? witte mensen hoeven alleen zichzelf te vertegenwoordigen, niet een heel ras’.  Gekleurde schrijvers kleeft hetzelfde aan als vrouwelijke auteurs: zodra zij schrijven, vertegenwoordigen ze de hele groep. En zodra zij dit adresseren, keert wat ze zegt als een boemerang bij henzelf terug en zijn zíj het gespreksonderwerp, niet meer dat wat ze te zeggen hebben. Dat heet dan identiteitspolitiek. Dat is de makkelijkste manier om het niet langer vol te houden gebrek aan diversiteit mee af te doen. 

Geen slachtoffer van de white male gaze

Maar de white male gaze is niet langer houdbaar. Als je oplet, merk je hoe het gonst en zingt in de wereld. Het is duidelijk dat het perspectief moet veranderen; de spotlights moeten andere plekken belichten. En de roman van Evaristo helpt daarbij.

Evaristo staat met beide benen in die ingewikkelde hedendaagse problematiek waarin niets meer lijkt vast te staan, maar er des te meer meningen op nagehouden worden. Het jongste personage, eerst heette ze Melanie, later Morgan, toont de verwarrende, maar ook bevrijdende wereld van de non-binaire mens. Ook Yazz, de dochter van Amma, behoort tot een andere subwereld. De gesprekken die zij voert met haar vriendinnen, waaronder een Somalische moslima, verschillen diametraal van Yazz’ feministische, lesbische moeder. 

Ik zag op de site van Tate Modern een documentaire over de activistische Zuid-Afrikaanse fotografe Zanele Muholi, die zo uit deze roman van Evaristo leek weggelopen. Het stemt droef te moede hoe kunstenaars als Muholi uitgeput raken van steeds maar weer de vrijheid van mensen uit de LGBT-gemeenschap te moeten bepleiten, die hen niet gegund wordt. 

Maar de personages van Evaristo behouden allemaal iets elastisch, iets optimistisch. Zij zijn beslist geen slachtoffers. Geregeld is het proza van Evaristo bijvoorbeeld lachwekkend: sommige personages, wereldwijs geworden, maken zichzelf graag belachelijk. Of ze zijn juist uiterst spitsvondig en breken iedere weerstand tot de bodem toe af. Zo druipt hier de ironie vanaf: 

ze is mama’s emotionele mantelzorger, altijd al geweest
dat krijg je als enig kind, zeker als meisje
want die zijn van nature zorgzamer.

In de flow

Doordat Evaristo schrijft vanuit verschillende perspectieven - in medias res, paf, plotseling zet ze je in het brein van een personage - word je gedwongen steeds anders te denken. 

De stijl draagt daar alles aan bij. Niets geen krullen draaien. Evaristo schrijft niet om de mooi, de werelden die ze beschrijft zijn al schrijnend genoeg. Door het ontbreken van hoofdletters, aanhalingstekens en punten ontstaat een stream of consciousness (toch nog altijd de beste manier om de lezer mee te voeren). En ze kan met deze stijl, als in een gedicht, prachtig nadruk leggen – of zoals in bovenstaand citaat ironie inzetten met een enkele punt. 

Schuivende platen 

Sterk en pijnlijk zijn de misgelopen kansen. Zo denkt Amma over haar vader: 

als hij na de onafhankelijkheid terug was gegaan naar Ghana was hij waarschijnlijk een man van aanzien geworden 
in plaats daarvan is hij de alleenheerser over ons gezin 

Als er een rode draad is in dit boek, dan is het wel de continue tegenwerking vanwege kleur, en sekse. En hoe beschamend subtiel, bijna onmerkbaar dat gebeurt.

Ook de geheimen die de personages met zich mee torsen maken de verhalen schrijnend. Het onvermogen om anders over een familielid te oordelen bijvoorbeeld. Tot de dood toe je vader in een kortzichtige, starre blik bekijken als die vijandige patriarch, niet als de man die van je gehouden heeft toen je kind was, en die ook maar zijn angsten moest overwinnen. 

Het is dat gebrek van de personages wat hen zo bijzonder maakt en onvergetelijk. Alsof je hen in het echt ontmoet hebt en een beetje vrienden geworden bent. En ja, door je te verdiepen in hun perspectief, gaan platen in je hoofd schuiven, daardoor kijk je anders naar dezelfde wereld. Precies dat is wat grote literatuur vermag.

Fleur Speet is literair recensent.