Recensie: Didions ode aan het grote niets

Door het hernieuwde succes van de legendarische Joan Didion is nu ook haar tweede roman toegevoegd aan de heruitgaven en keuzes die uit haar werk zijn gemaakt. Vorig jaar verschenen twee titels, en nu dan Didions tweede roman Play It as It Lays (1970) als Het spel meespelen in een uitstekende vertaling van de schrijfster Corine Kisling. Wat maakt dit werk van de Amerikaanse schrijfster Joan Didion zo opmerkelijk?

N.B. Lees ook de eerste pagina's uit Het spel meespelen. Eerder publiceerden we voor uit Blauwe nachten. Bekijk ook de ode aan Joan Didion die bij De Balie werd uitgesproken.

Het spel meespelen is gebaseerd op een stramien dat in het Nederlands taalgebied in dezelfde tijd werd uitgeprobeerd door WF Hermans met Manuscript in een kliniek gevonden. Het verhaalt over iemand die voor waanzin is opgenomen en vanuit die instelling inzicht biedt. Per definitie levert dat een onbetrouwbare verteller op en dat is hoofdpersoon Maria (‘Mar-eye-ah’) Wyeth dan ook. 

Waarom precies Maria in een instelling zit, is onduidelijk. De suggestie wordt even gewekt dat ze een moord pleegde, maar gaandeweg lijkt het er meer op dat ze is opgenomen vanwege haar depressie. Maria leeft in de film-scene in Beverly Hills in de jaren zestig het seksueel losbandige leven vol drank en drugs. Ze is een model en acteerde in een commerciële film waarin ze door twaalf mannen wordt verkracht, maar toch geen slachtoffer is. Haar echtgenoot, een beroemd regisseur, maakte ook een documentaire over haar, een soort arthouse-film, waar ze zwaar ongemakkelijk van wordt als ze ernaar moet kijken. 

Onderkoeld

Maria waarschuwt de lezer meteen dat er geen antwoorden zijn, geen verbanden. Er zijn feiten. Sommige dingen gebeuren. Maar de antwoorden zijn allemaal niet van toepassing. De hoofdstukken vormen dan ook een opeenstapeling van korte, droge feiten. Maria zit zonder emplooi, en haar echtgenoot Carter wil van haar scheiden, ook al hebben ze een kind, Kate. Maria is opnieuw zwanger, maar ze weet niet zeker of het van Carter is. Hij adviseert haar een dokter ‘die schoon werk levert’ (oja, abortus was toen nog illegaal). En voor wie dan toch verbanden wil zoeken; door het geschraap in haar baarmoeder lijkt er bij Maria nog wel wat meer weggeschraapt.

De gedachte dat er wellicht iets ‘loos’ is of dat er een bepaalde ontvankelijkheid voor het duistere of onaangedane bestaat, wordt gewekt door het feit dat dochter Kate autistisch is en door Carter in een instelling is geplaatst. Ook Maria scoort hoog op wat we tegenwoordig het autistisch spectrum noemen: al gaat ieder fragment over contact met een ander, Maria houdt vrijwel alle contact zoveel mogelijk af. Ze beweegt van de mensen weg, letterlijk door eindeloos in de nacht rond te rijden in een auto. Ze herhaalt veel zinnen van anderen als om te proeven wat ze betekenen en interpreteert veel letterlijk (wat soms ook humoristisch is, maar haar vooral onaanraakbaar maakt). Haar antwoorden zijn kortaf, alsof ze ruimte en lucht tekortkomt, zoals hier in een hotel vol planten: ‘Maria wist plotseling zeker dat de planten alle zuurstof verbruikten die zij nodig had.’ 

Machteloos

De roman draait om de machteloosheid van Maria, en de machteloosheid die ze bij vrouwen om zich heen ziet. ‘Maria bedacht dat welke deals er ook gesloten waren, ze minder goed werkten voor vrouwen.’ Over vrouwen wordt gesproken met dedain; een vrouw is een ding, een echtgenote een last. Mannen proberen Maria te overrullen, maar waar ze kan zegt ze ‘nee’. ‘Hij had haar bijna geslagen. “Ga je gang,” zei ze. “Je kunt me toch geen pijn doen.”’ Ze zegt dat ze niets wil en dat ze niets voelt, maar je weet dat het ergens niet waar is. Waarom zou ze anders zo huilen? Of stilvallen? Zijn haar onderkoelde reacties niet toch een symptoom? Is ze verveeld? Leidt ze aan gebrek aan aandacht? 

Nee, er is geen vraag, en geen antwoord. Dit is wat ze is. ‘Als in trance keek Maria naar de vrouw, want het was alsof ze zat te kijken naar de verstilde kern van de wereld, het absolute kruispunt van niets.’

Uniek spel

De roman intrigeert en ontregelt vooral doordat wij niet al Maria’s gedachten zien, ze houdt haar kaarten voor de borst. Dit spelelement, Maria leerde het echte spel van haar vader, verwerkte Didion eveneens in het heen en weer wippen, zelfs in tijd wankelen of wiegen naar het nog geheimgehouden einde. De gecondenseerde, filmische hoofdstukjes, met geregeld schokkende gebeurtenissen, vormen bijna een psychedelische trip; het autisme en de afweer stijgen uit de vorm op. De freeways van Hollywood, Las Vegas en de Mojave Woestijn weerspiegelen daarbij nog eens de zoektocht van Maria naar een structuur om haar leven aan op te hangen, zodat zelfs het landschap aansluit bij Maria’s denken. 

Play it as it Lays werd in 1972 verfilmd volgens het script van Didion en haar man (volledig te bekijken op Youtube). Ook die film beweegt zich weerbarstig in gefragmenteerde kringen rond de dissociatie van Maria, alleen wordt de relatie met een van de mannen beter uitgewerkt. Maria is energieker en vooral vrolijker (ze lacht!) dan de flets reagerende Maria uit de roman, waardoor het gewicht van een klein gebaar in de roman meer in gang zet en de roman wat mij betreft de voorkeur heeft.

Wie zich geen voorstelling kan maken bij depressiviteit, leze deze iconische roman, een ode aan het grote niets. Wat een unicum moet dit boek geweest zijn toen het uitkwam, in een tijd waarin Hemingway, Kozinsky, Tournier en Ted Hughes hun boeken publiceerden maar ook Olivia Manning, Toni Morrison, Muriel Spark. Een tijd waarin A.S. Byatt net begonnen was, maar Doris Lessing al ieder jaar een boek afleverde. Wat een contrast met het literaire proza van toen en hoe tijdloos blijkt Didion nu. 

Fleur Speet is literair recensent.