Recensie: Iets wat uniek is

In een interview met The Guardian vertelt Nobelprijswinnaar Kazuo Ishiguro dat hij zijn nieuwe roman, Klara and the Sun (door Peter Bergsma vertaald als Klara en de zon) aanvankelijk voor zich zag als een geïllustreerd kinderboek. Toen hij het idee aan zijn dochter voorlegde, zei ze dat hij daarmee het risico liep jonge lezers ‘getraumatiseerd’ achter te laten. En die arme volwassenen dan, zou je denken, maar gelukkig is Klara and the Sun een prachtige roman, die de wreedheid van een dystopische toekomst verzacht met diepe medemenselijkheid.

N.B. Lees ook Peter Bergsma’s toelichting op zijn vertaling, en Emmi Schumachers bespreking van Vergeten reus.

Dystopie in stukjes en beetjes

Typisch Ishiguro is de manier waarop die dystopische toekomst tot ons komt: in stukjes en beetjes, zonder uitleg, door de ogen van iemand die nooit iets anders gekend heeft. In dit geval is dat Klara, een artificial friend, of AF, die samen met andere AF’s in een winkel staat te wachten tot een kind haar als metgezel uitkiest. De AF’s zijn levensechte robots die geprogrammeerd zijn om op elk moment van de dag in dienst te staan van de familie waar ze voor werken. Geen eisen, geen wensen, geen verlangens voor zichzelf: ze worden ‘friend’ genoemd, maar dat is meer een eufemisme dan de werkelijkheid.

Omdat hun enige functie het in dienst staan van iemand anders is, hebben de ontwerpers van de AF’s blijkbaar niet de moeite genomen om hen een idee mee te geven van hoe de wereld in elkaar zit. Klara, die een ongewoon groot observatievermogen heeft, legt haar wereld met elk stukje nieuwe informatie als een puzzel in elkaar. Mogelijk is deze manier van kijken waarom Ishiguro dit verhaal om te beginnen als een kinderverhaal zag. Net als een kind is Klara bezig met wat ze kan zien, horen en aanraken. Haar doel is zorgen voor Josie, het meisje dat haar heeft gekocht, waar ze aan is gehecht en dat lijdt onder een mysterieuze en misschien wel fatale ziekte.

Het verschil tussen een kind en een machine

Net als in eerdere romans (de butler in The Remains of the Day, dienstbaar tot het bittere einde; de kinderen in Never Let Me Go, grootgebracht om te dienen als orgaandonor) is Ishiguro niet in de eerste plaats geïnteresseerd in wat bijvoorbeeld de overheid, het leger of Jeff Bezos zou kunnen aanrichten met een wezen dat gemaakt is om een doel buiten zichzelf te vervullen. Hij kijkt naar wat die situatie zou betekenen voor de manier waarop mensen naar zichzelf en anderen kijken, voor de banden tussen geliefden, vrienden, tussen een ouder en haar kind. Wat is het verschil tussen een kind, en een machine die precies op dat kind lijkt?

The trouble is, Chrissie, you’re like me. We’re both of us sentimental. We can’t help it. Our generation still carry the old feelings. A part of us refuses to let go. The part that wants to keep believing there’s something unreachable inside each of us. Something that’s unique and won’t transfer. But there’s nothing like that, we know that now. You know that. For people our age it’s a hard one to let go. We have to let it go, Chrissie. There’s nothing there. … It’s not faith you need. Only rationality. I had to do it, it was tough but now it works for me just fine. And it will for you.
Het probleem is, Chrissie, jij bent net zoals ik. Wij zijn allebei sentimenteel. Daar kunnen we niets aan doen. Onze generatie draagt de oude gevoelens nog met zich mee. Een deel van ons weigert die los te laten. Het deel dat wil blijven geloven dat er iets onbereikbaars in elk van ons zit. Iets unieks dat zich niet laat overdragen. Maar zoiets is er niet, dat weten we inmiddels. Jíj weet dat. Voor mensen van onze leeftijd is het moeilijk om het los te laten. We móeten het loslaten, Chrissie. Er is daar niets. … Het is geen vertrouwen dat je nodig hebt. Alleen rationaliteit. Ik heb het ook moeten doen, het viel niet mee maar nu werkt het prima voor me. En voor jou zal het dat ook doen.

Aan het woord is Capaldi, een onderzoeker die Chrissie, de moeder van Josie, ervan probeert te overtuigen dat ze net zoveel van Klara zou kunnen houden als van haar dochter. Chrissie zegt: niets en niemand is zoals Josie. Capaldi zegt: als Klara kijkt, loopt, praat als Josie, dan ís ze Josie.  Klara and the Sun neemt uiteindelijk stelling tegen deze opvatting, en houdt zo deze fictionele wereld draaglijk. (Overigens gelukkig zonder Klara zelf op de metaforische schroothoop te gooien).

Ishiguro’s heldere, simpele schrijfstijl (net zo helder vertaald door Bergsma) past precies bij de vertelstem van Klara, maar houdt ook de sentimentaliteit buiten de deur die rond zo’n groot thema als het wel of niet bestaan van een menselijke ziel zou kunnen ontstaan. En eigenlijk is dat waar Klara and the Sun ons aan herinnert ook niet ingewikkeld: hoeveel technologie je er ook tegenaan gooit, het menselijk hart is taai.

Emmi Schumacher is anglist en mediastylist. Ze knipt, plakt, schrijft en fotografeert op Emmimeteeni.tumblr.com.