Recensie: Over lichamelijkheid en mogen leven

Zo kan je ook schrijven over het fysieke: niet de focus op het lijfelijke, niet de meezwellende taal, niet de overtuiging dat lichaam en geest onscheidbaar zijn, iets waar je een hele Revisor al mee kunt vullen, maar aandacht voor het politieke van het lichaam. Dit is, schrijft Olivia Laing in haar intelligente, vloeiende, rake en geestige zesde boek Everybody: A Book About Freedom (de vertaling van Henny Corver verschijnt vandaag) de ‘essential Reichian dynamic: that the political world can make bodies into prisons, but that bodies can also reshape the political world’, ‘de politieke wereld kan lichamen tot gevangenissen maken, maar lichamen kunnen ook het politieke landschap veranderen’.

N.B. Lees ook een fragment uit Corvers vertaling. Deze bespreking is doorgeplaatst van de site van De Revisor. Eerder bespraken we Laings roman Crudo, en haar essays Het uitstapje naar Echo Spring en Naar de rivier.

Van freudiaans denken tot Black Live Matters

Dat vergt toelichting. Reichian bijvoorbeeld: Wilhelm Reich (1897-1957) was een uiterst getalenteerde leerling van Sigmund Freud, die boeken schreef als Die Sexualität im Kulturkampf (The Sexual Revolution), Die Massenpsychologie des Faschismus, The Bioelectrical Investigation of Sexuality and Anxiety en The Discovery of the Orgone. Eerst individueel, gericht op seksualiteit, steeds geëngageerder, met oog voor maatschappelijke achtergronden van psychische problemen, en uiteindelijk, in ballingschap, overtuigd van een seksuele levensenergie, orgon. Een fascinerende man, geniaal en gek, die in Laings boek regelmatig terugkeert en waarmee ze continu in gesprek gaat.

Reichs werk beïnvloedde veel denkers en schrijvers van de twintigste eeuw, en brengt Laing op een onderzoek naar het lichaam en hoe het beperkt wordt. Naar ziekte, naar seksualiteit, geweld, gender, gevangenschap, racisme, maatschappelijk protest en politionele reactie. Heel overtuigend mengt ze haar eigen geschiedenis – ze praktiseerde ‘herbal medicine’, kwam uit een homoseksueel gezin, maakte deel uit van radicale protestacties, identificeert zich als non-binair – met die van de bevrijdingsbewegingen van de twintigste eeuw, de bewegingen die onder groeiende conservatieve en radicale druk nog steeds relevantie hebben. De lichamen van mensen met een andere seksualiteit, gender of kleur dan die van de witte heteroman worden nog steeds gezien, onderscheiden en onderdrukt. Laings reis van freudiaans denken tot #blacklivematters gaat mee met Wilhelm Reich, maar ook met Nina Simone, Christopher Isherwood, Andrea Dworkin, Sigmund Freud, Susan Sontag, Marquis de Sade en Malcolm X. Maar ze introduceert ook kunstenaars van wie ik niet eerder hoorde, zoals Ana Mendieta en Agnes Martin en Philip Guston.

‘Present-tense surrender’

Ongetwijfeld heb ik als classicus en selfmade recensent (en man) niet de juiste achtergrond om Laings analyses op waarde te schatten, maar ze overtuigt me, en ze schrijft mooi en raak. Over Sontag en haar ziekte, fysiek en identiteit: ‘It was painful, also humiliating, this submergence of her self, her real being, into the passive, damaged body of the patient.’ Ze citeert Audre Lorde over ziekte en levensgeschiedenis: ‘Each woman responds to the crisis that breast cancer brings to her life out of a whole pattern, which is the design of who she is and how her live has been lived.’

Over onveilige seks schrijft ze:

‘We were feminists who’d cut our teeth on riot grrrl fanzines, still somehow incapable of saying put a condom on, not just out of embarrassment but because the present-tense surrender as so conclusive it thrust the future out of existence. […] We knew only an idiot would have unprotected sex, but that didn’t answer the onging conundrum, which is that the sex was better, it’s just that the life that followed was palpably worse, at least for one member of the experimental unit.’
‘We waren feministen die uit stoere meidenblaadjes het klappen van de zweep kenden, maar niet “alleen met condoom” konden zeggen, uit gêne, maar ook omdat de overgave op het moment zelf zo absoluut was dat die de toekomst uit zicht duwde. [...] We wisten dat alleen een totale oen onbeschermd vree, maar daar had je niks aan in het eeuwige dilemma dat de seks dan lekkerder was maar je leven daarna tastbaar beroerder, althans voor één helft van de experimentele unit.’

‘Present-tense surrender’ is prachtig prozaïsch gezegd en ‘one member of the experimental unit’ benadrukt raak hoe de vrijheid van de seksuele revolutie (die van de jaren zestig, niet die van Reich) ongelijk verdeeld is. (Corvers ingrepen zijn heel zinnig hier: ik had geen idee wat riot grrrl fanzines zijn, de 'overgave op het moment zelf' is wat prozaïscher maar 'absoluut' klopt helemaal, 'unit' maakt het precies zo wetenschappelijk als Laing het bedoelde.)

Ze laat ons kennismaken met de vooroorlogse seksuoloog Magnus Hirschfeld, en besluit een alinea minstens zo geestig:

‘These interviews revealed such a diversity of sexualities, not to mention differences in genitalia, that Hirschfeld’s belief in the existence of anything so simplistic as two genders was eroded. No, the line between male and female, straight and gay was decidedly blurred. In 1910, he calculated that there were forty three million possible combinations of gender and sexuality, a near-infinite spectrum of human possibiliy that goes far beyond our own era’s tentative acceptance of gender and sexual fluiditiy. Imagine telling J.K. Rowling.’
‘Deze enquêtes brachten een zo grote diversiteit in seksualiteiten aan het licht, om nog maar te zwijgen van variaties in genitaliën, dat Hirschfelds geloof in het bestaan van zoiets simplistisch als twee geslachten ondergraven werd. Nee, de grens tussen mannelijk en vrouwelijk, hetero en homo was absoluut diffuus. In 1910 stelde hij het aantal mogelijke combinaties van sekse en seksualiteit op drieënveertig miljoen, een bijna oneindig spectrum van mogelijkheden dat ver uitstijgt boven de voorzichtige acceptatie van gender- en seksuele fluïditeit van onze tijd. Laat J.K. Rowling het maar niet horen.’

Ideologie, geweld, ideeën en lichamen

En vertelt hoe zijn boeken door de nazi’s verbrand worden, en verbindt zo ideologie en gewelddaad: ‘Eugenics regards the human race as a kind of library, some volumes of which need to be removed from circulation.’

Ze leest Angela Carter over De Sade met instemming: ‘You don’t have to foreclose on erotic possibility just because you’d like to leave the bedroom with your limbs intact.’

We zijn dan nog niet op de helft van het boek. Ze laat zien hoe Reich eenzamer wordt en de vrijheid uiteindelijk zoekt in de ‘orgone accumulator’, een bizar soort kist waarin je levensenergie vrij kan stromen. Een gevangenis om in vrij te worden. Ze gaat door tot ruim na de Tweede Wereldoorlog met het aanwijzen van hoe lichamen en politiek botsen, hoe onvrij je kunt zijn als je anders bent of anders streeft. Ze ziet de paradoxen, hoe de bewegingen van de twintigste eeuw gestopt en omgekeerd werden, al in de jaren dertig, of in de Verenigde Staten onder Trump, ze ziet vernietiging en hoop. Everybody is een ontzettend rijk boek over lichamelijkheid en mogen leven, zo’n boek dat je in vertaling gewoon gaat herlezen om meer te leren.

Daan Stoffelsen is webboekverkoper bij Athenaeum Boekhandel, recensent en hoofdredacteur van De Revisor.