Recensie: Oorlogsscherven

Fantaisie Allemande van Philippe Claudel (Een Duitse fantasie, vertaling Manik Sarkar) leest als het hergroeperen van de scherven van een gebroken schaal of fles. De kleur en het materiaal zijn hetzelfde, de vindplaats ook, maar er mist van alles en net als bij de meeste archeologische vondsten wordt het geen passend geheel. Een overkoepelend verband bij deze scherven is er wel: de Tweede Wereldoorlog.

N.B. Een Duitse fantasie, de Nederlandse vertaling van Fantaisie Allemande, verschijnt op 8 juli. Lees nu een voorpublicatie. Eerder besprak Arjen van Meijgaard L'Archipel du chien (lees ook een fragment uit de vertaling), De boom in het land van de Toraja, Het onderzoek en Alles waar ik spijt over heb voor Athenaeum.nl.

Op de vlucht

Een man (zo luidt ook de titel van het eerste hoofdstuk: Ein Mann) heeft zich in een verlaten bos verstopt. Hij heeft al dagen niet gegeten, behalve de paar aardappels die hij op het land vond, en is op de vlucht. Hij zat in een concentratiekamp, als bewaker. Zijn chef, Viktor, was wreed, te wreed in zijn ogen. Maar de man deed wel mee. Terecht vraagt hij zich af: 'Était-il coupable? Coupable d’avoir obéi? Ou coupable de ne pas avoir desobéi? Lui n’avait que suivre. Était-il en cela moins responsable que les autres?' (In Manik Sarkars woorden: 'Was hij schuldig? Schuldig omdat hij gehoorzaamde? Of omdat hij niet ongehoorzaam was geweest? Hij had alleen maar gevolgd. Maakte dat hem minder verantwoordelijk dan de anderen?') Hij stelde de namenlijsten op, nam soms een verhoor af en hield zich afzijdig van de executies.

Dan de volgende scherf. Een oude man blikt terug op een openluchtconcert waar hij als kind bij aanwezig was, de oorlog is dan twee jaar voorbij. ‘Je porte les habits d’un mort. La guerre est finie depuis deux ans. Mon père n’en est jamais revenu. Un document officiel atteste de sa mort. Ma mère le déplie et le replie plusieurs fois par jour. Elle le garde dans une de ses poches.’ De zus van de jongen speelt in het orkest, voorzichtig zoeken mensen tussen de restanten van de oorlog naar plezier en afleiding. Een vrouw komt naast hem zitten om te luisteren naar de muziek. Ze ziet hem aan voor haar verdwenen geliefde, genaamd Viktor.

Verbanden

Als lezer ga je zoeken naar overeenkomsten tussen de twee Viktors, maar heb je genoeg informatie, wat heb je onder het lezen zelf ingevuld? Misschien dat een volgend hoofdstuk een passende scherf biedt waardoor er meer duidelijk wordt.

Het derde hoofdstuk speelt in het heden. Een meisje van zeventien gaat aan de slag in een bejaardentehuis. Ze weet niet wat ze moet met haar leven en haar moeder spoort haar aan een baantje te nemen, bijster slim is ze niet. ‘Son CV tenait en trois lignes. Elle avait fréquenté l’école jusqu’à treize ans.’ Tussen het dweilen van de gangen door krijgt ze de zorg voor een oude hulpbehoevende man. Zonder het te weten neemt ze op een humoristische en tevens grimmige wijze wraak voor duizenden mensen die geleden hebben.

Claudel gebruikt niet alleen de verschillende perspectieven en verhaallijnen om de vage contouren van enkele gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog te schetsen, maar ook brieven en documenten, zoals in het vierde hoofdstuk. Er wordt zelfs een interview opgevoerd rondom de verdwijning van de kunstenaar Franz Marc. Deze medeoprichter van het expressionistische kunstenaarsgenootschap Der Blaue Reiter overleed in 1940, al zijn er mensen die beweren dat hij al eerder van de radar verdween. Maar wat is waar? Boven het interview staat: ‘Tout biographe a le droit de réinventer la vie laquelle il se penche.’

Imposant oeuvre

Claudel heeft inmiddels een imposant oeuvre opgebouwd met onder andere de indringende roman Grijze zielen en het dystopische verhaal Archipel van de hond [onze bespreking | fragment]. En nu buigt hij zich op een originele manier over de Tweede Wereldoorlog. Verschillende personages laat hij oplichten in de pijnlijke duisternis die we niet achter ons mogen laten. Hij roept bij de lezer vragen op en laat hem of haar vervolgens naar verbanden zoeken en nadenken over goed en kwaad. Is de scheidslijn daartussen zo scherp te trekken? We zullen nooit volledig begrijpen wat er toen gebeurd is en daarom is het van belang dat er van tijd tot tijd over geschreven wordt. Zeker als dat door een schrijver als Claudel gedaan wordt. En ook al passen niet alle scherven, die van het laatste hoofdstuk sluit naadloos aan bij die van het eerste.

Arjen van Meijgaard schrijft korte verhalen en bespreekt Nederlandse en Franse fictie, voor onder andere NBD/Biblion en http://eenboekrecensie.blogspot.nl/