Recensie: Een moderne klassieker: Verzameld proza van Franz Kafka

Voor het eerst is het verzameld proza van Franz Kafka in één Nederlandse vertaling verschenen. Willem van Toorn baseerde zich daarbij op de handschriftedities van de schrijver. Voor de lezer blijkt eens te meer de kracht van Kafka’s werk.

N.B. In 2021 besprak Sonja Schulte Kafka's De tekeningen. We publiceerden eerder voor uit Het proces (Van Toorns nawoord), Het kasteel en Amerika of de verdwenen jongen en interviewden Willem van Toorn in 2009 over het vertalen van Kafka. 

Ruimte voor de lezer

Franz Kafka (1883-1924) is een van de belangrijkste schrijvers van de twintigste eeuw. De in Praag geboren, in het Duits schrijvende Kafka laat in zijn werk veel ruimte aan de lezer. Zijn verhalen en romans hebben vaak de vorm van een parabel. Ze vertellen over de kwetsbaarheid van de mens. Zo wordt Gregor Samsa, hoofdpersoon van het verhaal De gedaanteverwisseling, wakker als kever en door zijn ouders verstoten.

Soms denkt men dat Kafka, die een baan had bij een verzekeringsmaatschappij in Praag, de onrust van zijn tijd in woorden wilde vatten. Zelf schreef hij: ‘Ik geloof dat je alleen maar boeken zou moeten lezen die je bijten of steken. Als het boek dat we lezen ons niet met een vuistslag op onze schedel wakker maakt, waarom zouden we het dan lezen?’  Of neem deze uitspraak: ‘Een boek moet een bijl zijn voor de bevroren zee in onszelf.’

Raadselachtig

In Verzameld proza zijn bekende titels opgenomen als Brief aan mijn vader, Het proces en De gedaanteverwisseling, maar ook enkel in tijdschriften of kranten gepubliceerde teksten en korte verhalen uit Kafka’s nalatenschap. Een prachtig voorbeeld van de kracht van Kafka’s proza is het verhaal Der Steuermann, hier vertaald als De roerganger.

‘“Ben ik niet roerganger?”, riep ik. “Jij?”, vroeg een donkere, rijzige man, terwijl hij met zijn hand over zijn ogen streek alsof hij een droom wilde verjagen. Ik had in de donkere nacht aan het roer gestaan met de flauw brandende lantaren boven mijn hoofd, en nu was deze man verschenen die me opzij wilde duwen. En omdat ik niet opzijging zette hij een voet op mijn borst en dwong me langzaam omlaag, terwijl ik me nog steeds vastklampte aan de spaken van het stuurwiel en het in mijn val helemaal ronddraaide.’

Dit verhaal uit Kafka’s nalatenschap roept een donkere, dreigende sfeer op. De onmachtige hoofdpersoon staat tegenover een man die groter en sterker is. Hij wordt weggeduwd, terwijl de bemanning zwijgend toekijkt. Door de donkere, dreigende sfeer, doordat er veel te gissen over blijft over de motieven van de schrijver en doordat de verhalen niet sterk plaats- en tijdgebonden overkomen, zijn ze van alle tijden.

De stem van Kafka

Nederlandse uitgaven die tussen 1977 en 2003 van Kafka’s verzameld werk verschenen, maakten gebruik van edities samengesteld door zijn vriend Max Brod. Hij rangschikte de verhalen, redigeerde ze en bracht soms een slot aan. De uitgave die nu is verschenen blijft dichter bij Kafka zelf doordat zij gebaseerd is op de geschreven eindversies die Kafka aan vrienden en een klein Praags publiek voorlas. Zoals vertaler Willem van Toorn schrijft: ‘Je zou kunnen zeggen dat de uitgaven naar het handschrift de lezer ook dichter bij Kafka’s stem kunnen brengen dan eerdere edities.’

De lezer kan opnieuw kennismaken met Kafka’s werk, dat soms alleen al zwaar is doordat het de interpretaties van meerdere generaties literatuurwetenschappers meetorst. Er blijft genoeg vrije ruimte voor interpretaties (ook zware), maar de woorden en zinnen zijn lichter. Das Schloss is Het kasteel geworden (niet ‘slot’, dat woord gebruiken we zelden in het Nederlands), ‘aus einem elenden Zustand sich sich zu erheben’ is niet langer vertaald als ‘zich tegen een ellendige toestand te verweren’, wat zwaar en defensief klinkt, maar als ‘jezelf uit een ellendige toestand omhoog te werken’.

Kafka klinkt toegankelijker, tegelijk is de diepte van zijn werk behouden. Je zou kunnen zeggen dat die diepte nu nóg beter zichtbaar is voor de lezer. Dat is een groot verdienste van vertaler Willem van Toorn. Tot slot: dit is een prachtige, gebonden uitgave van meer dan 1100 bladzijden om lang van te genieten, op mooi papier met een stijlvolle omslag: een portret van Franz Kafka door illustator Ewa Klos.

Jerker Spits is germanist