Recensie: Heel de wereld wordt wakker is een jeugdliterair monument

41! Jaap Robbens bloemlezing Heel de wereld wordt wakker (geïllustreerd door Sebastiaan Van Doninck), met de 333 mooiste gedichten voor kinderen sinds 1990, is een van de twee poëzie-noteringen in de Grote Vriendelijke Honderd. (De ander is Wat je moet doen als je over een nijlpaard struikelt van een van de hofleveranciers van de bloemlezing, Edward van de Vendel.) Ook in de eindejaarslijstjes werd de bundel veel genoemd. Maar het boek overstijgt de lijstjes: dit is een jeugdliterair monument.

N.B. Bekijk de hele Grote Vriendelijke Honderd. In 2023 willen we meer boeken van de lijst bespreken. Tijdens de Grote Vriendelijke Pakjesavond sprak Edward van de Vendel erover, vanaf minuut 55. Lees ook Daan Stoffelsens bespreking van Wat je moet doen als je over een nijlpaard struikelt.

Er zijn meerdere redenen om dat te zeggen. Heel prozaïsch: de voorganger van Heel de wereld wordt wakker, Als je goed om je heen kijkt, zie je dat alles gekleurd (Querido) van Tine van Buul en Bianca Stigter, werd met de Gouden Griffel bekroond en gold als een standaardwerk. Ik zie dit boek ook wel dertig jaar overbruggen. Nog iets prozaïscher: de uitgave, gebonden met leeslint en met ruim baan voor Van Donincks kleurrijke illustraties, straalt rijkdom en duurzaamheid uit.

Vertrouwde dichters, van 1990 tot en met 2022, universeel en specifiek

Maar de poëzie is toch de voornaamste reden voor die kwalificatie. In onze decemberfolder schreef Annick van Kessel van Boekhandel Van Rossum al: ‘Prachtig om naar de luisteren, en om zelf te lezen!’ Met mooie en wijze en geestige poëzie uit drie decennia, met Ted van Lieshout (die het gedicht schreef waaruit de titel komt, ‘Winterochtend’), Bette Westera en Kees Spiering als grootste leveranciers, maar ook van dé debutant van dit jaar, Pim Lammers, en de Zilveren Griffelwinnaar van 2022, Rian Visser. Bart Moeyaert, Hans & Monique Hagen, Sjoerd Kuyper, André Sollie, Gil vander Heyden, Gerard Berends...

Voor mij vertrouwd werk, zoals het titelgedicht uit Wat moet je doen als je over een nijlpaard struikelt, maar ook gedichten van ‘volwassen(er)’ dichters als Akwasi, Sylvie Marie, Ester Naomi Perquin, Tonnus Oosterhoff, Maud Vanhauwaert, Rudy Kousbroek en K. Schippers (die van ‘Als je goed om je heen kijkt’, maar dan latere poëzie). Een mooie ontdekking was dat Robben ‘Rattenlied’ had opgenomen, dat Manon Uphoff en Maarten van Roozendaal voor een special van De Revisor en een tv-uitzending maakten.

Er zitten ook voor mij onbekende, oudere namen tussen. Uit 1990 stamt Jos van Hests ‘Schrijf aan je toekomstige liefje’ (‘Schrijf aan je toekomstige liefje / een waanzinnig warme liefdesbrief. // Stop de brief in een fles. / Gooi de fles in een glasbak. // Wacht op het wonder.’), nog steeds geestig en fris. En Theo Olthuis’ ‘Overhoring’, uit datzelfde jaar, verbindt ‘jouw hand [...] als een opgetrokken schutting’ met het eeuwige thema vriendschap.  Ook een verrassing: hoeveel van de geselecteerde poëzie uit Querido’s poëziespektakel komt, een reeks uit het begin van dit millennium. (Überhaupt is veel van deze poëzie bij Querido uitgegeven, des te meer lof voor Gottmer dat juist die uitgeverij dit project is aangegaan.)

De nieuwste gekozen poëzie is even fris als de oudste in deze bloemlezing. Er zijn wel verschuivingen. Pim Lammers schrijft óók over liefde - maar tussen twee jongens -, en Rian Visser schrijft over de juf op Instagram. Janneke Ipenburgs illustratie bij dat gedicht, het openingsgedicht van Alle wensen van de wereld suggereert iets intercultureels, maar je kunt het ook heel universeel lezen:

‘We komen elkaar
halverwege tegen.

We geven elkaar
een halve handdruk
jij de hand en ik de druk

[…]’

Nieuwe favorieten, nieuwe beelden

Mijn persoonlijke favoriet is een ontdekking, ‘Golven’ van Simon van der Geest, een gedicht over een avontuur met effectieve herhalingen en een mooie tegenstelling in het slot. Want zo begint het:

‘Toen ik gister, midden in de nacht
de nacht mijn tent uit sloop
uit sloop en de zee
de zee hoorde bulderen
bulderen van het lachen,’

En als de ik naar zee is gegaan voor ‘een potje matten’ met hem, zitten er minder herhalingen in, maar grijpt Van der Geest ook terug naar die eerste alinea: ‘... ik lachte / tot ik niet meer kon / mezelf niet meer kon horen: hoera! / hoera, ik heb verloren’.

Robben plaatste subtiel gedichten bij elkaar met dezelfde thema’s - liefde, vriendschap, ouders, grootouders, dood, pesten, bomen, zee, zon en regen - en Van Donincks illustraties maken er een nog sterker geheel van. Mooi om vast te stellen is dat gedichten die in de oorspronkelijke bundels voor je gevoel al één zijn geworden met de illustraties, bij Van Doninck een nieuwe context krijgen. Zo is Martijn van der Lindens nijlpaard verdwenen bij Edward van de Vendels gedicht, en zijn de afbeeldingen bij gedichten van Pim Lammers en Rian Visser wat minder specifiek - maar daardoor geven ze wel ruimte aan een bredere interpretatie.

Bij het openingsgedicht van de bundel, ‘Klein beginnen’ (‘je leerde lezen / letter / woord / gedicht’) heeft Van Doninck juist iets getekend dat veel minder abstract is.

Ik geloof dat het woord Gesamtkunstwerk al te vaak misbruikt is, maar voor Heel de wereld wordt wakker geldt wel dat al die verschillende stemmen, de blik van Robben (en van meelezers Bart Moeyaert en Bette Westera, die ook gedichten van Robben erbij kozen) en de kleuren en lijnen van Van Doninck een wonderbaarlijke eenheid maken. En een geweldige inleiding in wat poëzie kan zijn. Met de woorden van Robben zelf (of op video iets anders gezegd):

‘Op elke bladzijde van dit boek ligt een gedicht op jou te wachten. Hopelijk is deze bloemlezing voor jou een soort gebruiksaanwijzing bij jezelf, maar ook een encyclopedie voor gevoelens, een atlas voor je fantasieën en dromen.
Een landkaart om iemand anders beter te begrijpen.’

Heel de wereld wordt wakker is dat allemaal - en meer.

Daan Stoffelsen is webredacteur van Athenaeum.nl en vader van twee.