Recensie: De mens als frivole aap

‘Ik heb het woord kick niet gekozen. Ik ben er eerder op gestoten. (…) Het is geen mooi woord, maar het bevat precies wat ik zocht: het duidt op de als aangenaam ervaren schok. Het is de emblematische belevingsvorm van de moderniteit.’ En hij houdt zo van mooie woorden, Lieven De Cauter, in flinke hoeveelheden en kunstig in elkaar gevlochten. De bijgewerkte en uitgebreide heruitgave van Archeologie van de kick. Over moderne ervaringshonger (eerste editie 1995) toont de lust die de Vlaamse cultuurfilosoof en – pessimist aan de taal en het denken beleeft, zegt esther wils.

Een cultuurpessimist dus, maar De Cauter schrijft niet om te preken; dat hij niet gelukkig is met de richting die de samenleving lijkt te kiezen, spreekt slechts uit een enkele passage. Zijn inzet is het reconstrueren van de levensloop van een aantal sleutelbegrippen die de moderne en postmoderne geestesgesteldheid karakteriseren, en het introduceren van een paar bruikbare termen van eigen makelij. De essays zijn in een periode van twintig jaar geschreven en geven blijk van een grote vertrouwdheid en creatieve omgang met de ideeën en geschriften van filosofen, schrijvers en dichters – Aristoteles, Baudelaire, Camus, Freud, Goethe, Lacan, Marx, Nietzsche en vooral Walter Benjamin, om de voornaamste te noemen. Zo wordt Goethe ingezet om met de persoon van Faust de compromisloze nieuwsgierigheid op te voeren, maar ook vanwege zijn voorliefde voor schaatsen – als voorloper van de snelheids- en mobiliteitsobsessie – en zijn drang als toerist het panorama op te zoeken. Camus verwoordt de onontkoombaarheid van het nihilisme, Marx benoemt de cruciale, kapitalistische wissel van ‘gebruikswaarde’ naar ‘ruilwaarde’ die de ontwaarding van arbeid, goederen en ook seks kan verklaren.

Benjamin is het die de pijnlijke vervanging van de ervaring – begrepen als vertrouwdheid met de dingen en de kundigheid en het inzicht die daaruit voortkomen – door ervaringen, aanwijst als het grote verlies dat de moderne samenleving met haar overdaad aan prikkels met zich meebrengt. Na de ‘ontdekking’ van de sentimentaliteit in de achttiende eeuw, opgevolgd door de belevenis, de inleving, het avontuur, de verveling, de decadentie, de huiver voor het sublieme, het besef van het absurde en de shock – allen achterhaald, aldus De Cauter – ontstond een versterkte behoefte aan de sensatie van kicks, en misschien hebben we de kick ook alweer achter ons gelaten. (Mij dunkt persoonlijk dat we die verschillende stemmingen noch de behoefte aan sensatie zijn kwijtgeraakt, of snel dreigen kwijt te raken; mensen groeperen zich ook nu nog zichtbaar en soms al te overtuigend naar gelang hun voorkeur voor een van deze gevoelsstijlen, of ze wisselen die af in een persoonlijke, naar eigen smaak bereide cocktail. Weinig zielen zullen het besef hebben voor hun gevoelsleven in het gebruikte badwater van voorgaande generaties te moeten stappen – mijn formulering; de woordverliefdheid van De Cauter werkt aanstekelijk.)

De mens was volgens de filosoof altijd al een ‘frivole aap’ die met verkleedpartijen en extreme rituelen bijvoorbeeld de initiatie tot volwassenheid vierde, maar de historische variant van die frivoliteit had een regulerende functie, terwijl de moderne een permanente zijnswijze is: de enig denkbare houding in een wereld waarin authenticiteit een loos begrip is geworden. Of moeten we onszelf ‘transcendentaal toerist’ noemen, omdat het toerisme als bestaansmodus in de netwerkmaatschappij de enig overgebleven manier is in contact te komen met het eigen materiële erfgoed, de natuur en andere culturen?

Het talig en conceptueel breiwerk van De Cauter is virtuoos maar soms wel erg compact; misschien had zijn redacteur er hier en daar een ladder in kunnen trekken om de transparantie te vergroten. Niet geschikt voor luie lezers dus, maar voor de nieuwsgierige spoorzoeker is er heel veel materiaal te vinden waaraan en waarmee hij zijn eigen ideeën kan scherpen.

Esther Wils studeerde Italiaanse taal- en letterkunde aan de UvA en is redactiesecretaris van algemeen cultureel en literair tijdschrift De Gids.