Recensie: De vooruitgang op de hielen

Ellende is fotogeniek. Rijendik pakken mensen zich elk jaar weer samen voor de World Press Phototentoonstellingen om een glimp van wat wereldse misère op te vangen. Niet zelden druipt het melodrama en het misbaar van de foto’s af. Daarbij vergeleken zijn de Chinese reportages van Koen Wessing (1942-2011) bescheiden, klein, en door dat contrast des te krachtiger. Een verzameling bedriegelijk gewone mensen siert zijn boek China 85/07, zegt pieter wybenga.

China is booming, het is het land van de onbegrenste mogelijkheden van de 21ste eeuw. Toch is het voor veel van haar 1,3 miljard bewoners nog steeds hetzelfde ondoordringbare woud van onbegrenste onmogelijkheden als in de jaren tachtig. Wessings nieuwe boek geeft vooral deze boodschap af doordat alle achterblijvers van ’07 nauwelijks opvallen, en doelbewust opgenomen zijn, tussen de foto’s van hun landgenoten die hij in ’85 tegenkwam.

Fotografie is bij uitstek een kunstvorm die de kijker in de luren kan leggen. De interpretatie van de maker wordt snel over het hoofd gezien, het is immers iets ‘echts’ dat is vastgelegd. Van deze macht om onbewust te overtuigen getuigen Wessings foto's niet. Wessing manipuleert zijn beelden niet om tot een zo dramatisch mogelijk effect te komen. Bij hem geen overdreven contrasten tussen arm en rijk, honger en dood uitvergroot in knallende kleuren. We zien gewone mensen, bezig met gewone dingen, vastgelegd in sober zwart en wit. Ze zijn bijna allemaal straatarm, bungelend aan de brede onderkant van de samenleving, dat wel.

Bejing / Peking, 1985

Veel foto’s ademen zelfs een gemoedelijke vredigheid. Bijvoorbeeld de foto genomen in Chongqing, 2007, waar een groep mannen in zwembroek aan de rand van de Yangtze de rivier rustig in zich opneemt. Een van hen pakt het moderner aan. In zijn opblaasrubberboot zit hij klaar om het water op te peddelen. Dat het hier waarschijnlijk niet om een gezellig dagje badderen gaat dringt pas ná de eerste vluchtige blik, en daarom heviger door.

Chongqing, 2007

Zelfs waar Wessing zich wel bedient van ongenuanceerde tegenstelling tussen arm en rijk in zijn foto’s - zoals die gemaakt in dezelfde plaats en tijd, waar een ‘bangbang’ (drager met bamboestokken) het trottoir deelt met een mondaine dame – doen lieflijk aan. En levendig. Iedereen lijkt zonder klagen bezig te zijn met het verdienen van de kost. Alles gebeurt op straat, oude dametjes zeulen koopwaar heen en weer, iemand wast zijn haren in de goot, een ander doet een dutje op de stoep. Het klinkt alleen al vriendelijker dan het kan zijn.
 
‘Hij kan het niet helpen,’ valt te lezen in de inleiding, geschreven door Chinakenner Catherine Vuylsteke. Wessing, vooral beroemd geworden door zijn reportage van Pinochets staatsgreep in het Chili van 1973, legde in zijn lange loopbaan de sociale wanorde van menig werelddeel vast. Hierbij ging als vanzelf zijn aandacht uit naar de gewone burger en wat de geschiedenis met hem gedaan had  of had laten afweten te doen.

Dat is bepaald geen romantisch gedoe over een tijd die stilgestaan heeft. Dat dóét de tijd namelijk nooit, lijken ook Wesselings recente foto’s te zeggen. Billboards met westerse tafarelen, viaducten en wolkenkrabbers in aanbouw duiken anno 2007 in de achtergrond op. Het zijn de mensen op de voorgrond die er nog nauwlijks door geraakt zijn. Alsof ze buiten de geschiedenis geplaatst zijn, maar met de vooruitgang op de hielen. In feite vormen ze natuurlijk de altijd al aanwezig geweeste arme massa die nu de keerzijde van de ontwikkeling heet.

De cover spreekt wat dat betreft al boekdelen. Twee kinderen gezeten op een galloperend paard. Niet een echt paard, maar een beschilderd doek waar je in kan klimmen om je te laten fotograferen, alsof je echt vooruitstuift. Voor velen is de welvaartsontwikkeling voorlopig precies dat: een illusie van vooruitgang. En dat maakt Wessing pijnlijk zichtbaar.

Pieter Wybenga is historicus en politicoloog. Hij is werkzaam in de culturele sector en bespreekt literatuur voor Recensieweb.nl.