Recensie: Het tragische personage Trotski

Lev Davidovich Bronstein (1879-1940), beter bekend onder zijn schuilnaam Leon Trotski, was een van de ikonen van de Russische Revolutie. In de bittere strijd om de opvolging van de in 1924 overleden Lenin, gaf de intellectueel en begaafde orator Trotski blijk van een gevaarlijk gebrek aan politiek instinct die hem de diepgaande en niet aflatende haat van zijn rivaal Josef Stalin opleverde. Stalin's Nemesis. The Exile and Murder of Leon Trotsky, van Bertrand M. Patenaude, analyseert op verhelderende wijze en doorspekt met veel, vaak tragi-komische anecdotes hoe het net zich steeds verder rond Trotski sloot culminerend in diens spectaculaire moord, stelt bart van den bosch vast.

De trotskistische beweging was in de jaren dertig wereldwijd een uiterst marginale, en in de Sovjet-Unie zelf praktisch uitgeroeide club. Er was voor Moskou geen enkel gevaar van te duchten. In Trotski vond Stalin echter zijn ideale zondebok. Al het feilen in de Sovjet-Unie werd dankbaar op hem afgewenteld. Desondanks was duidelijk dat Stalin vroeger of later Trotski zou moeten uitschakelen; ten eerste om de krenkingen van de jaren twintig uit te wissen, ten tweede om de hoofdschuldige, zogenaamd verantwoordelijk voor alle fictieve misdaden die tijdens de showprocessen werden bekend, zijn verdiende loon te geven. Trotski was er echter van overtuigd dat Stalin in hem een werkelijk gevaar zag en dichtte zichzelf een hoofdrol toe bij de door hem gehoopte, aanstaande omverwerping van de stalinistische bureaucratie. Wat voor Stalin politieke retoriek was, voedde voor Trotski het idee dat hij nog een politieke factor van betekenis was.

Na enkele omzwervingen belandde Trotski in 1937 in Mexico. Deze keuze van asielland bleek al snel ongelukkig. Een influx van stalinistische huurmoordenaren die Franco's Spanje ontvluchtten, zorgde voor een permanente dreiging. Trotski's woning, beschikbaar gesteld door de muralist Diego Rivera en zijn vrouw Frida Kahlo, werd langzamerhand omgebouwd tot een vesting. Een brouille met Rivera noopte tot een verhuizing naar een minder veilige locatie. In mei 1940 werd Trotski's nieuwe residentie doorzeeft met 300 kogels, wonderlijk genoeg zonder slachtoffers. Een paar maanden later werd Trotski definitief ingehaald door de geschiedenis. De Spaans/Franse NKVD hitman Ramón Mercader infiltreerde Trotski's huishouden en sloeg hem, overigens weinig koelbloedig, met een ijsbijl de hersens in.

De vervolging van en de uiteindelijke moord op Trotski maakte van hem, ook buiten trotskistische kringen een martelaar. Het romantische beeld van Trotski als geweten van de revolutie, dat hij overigens zelf cultiveerde, gaat echter mank. Zoals Patenaude duidelijk maakt, was Leon Trotski een trotse en bezeten man, overtuigd van zijn hoofdrol in de wereldgeschiedenis. Voor deze ambitie moest alles wijken, wat tot veel slachtoffers in Trotski's inner circle leidde.

De romantische zweem die sinds jaar en dag om Trotski hangt, wordt door Patinaude vakkundig verwijderd. Wat overblijft is een vooral tragisch personage dat zichzelf in de coulissen terugvindt waar hij eens midden op het podium had gestaan. Patinaude laat er geen onduidelijkheid over bestaan of de wereld beter was afgeweest als Trotski in plaats van Stalin zijn ambities had kunnen waarmaken. De steile dogmaticus Trotski zou waarschijnlijk weinig voor Stalin hebben ondergedaan. Het is de verdienste van dit goed leesbare boek dat het dit, op zich niet nieuwe inzicht, uitstekend onderbouwd onder de aandacht brengt.

Bart van den Bosch is historicus en wetenschapsfilosoof