Recensie: Hoe werkt de maffia?

Sinds de Godfather-trilogie van Francis Ford Coppola is het moeilijk over de mafia te lezen zonder dat die filmbeelden op je netvlies verschijnen. Salvatore Lupo ziet het als de grote taak van historici om een ander beeld te scheppen, om het fenomeen maffia daadwerkelijk te kunnen begrijpen. Zijn rijke en grondige studie History of the Mafia stelt dan ook veel vragen en gaat simpele antwoorden uit de weg, zegt joop hopster.

History of the mafia is in zekere zin het tegengestelde van de Godfather-films: het boek probeert niets te romantiseren, maar alleen inzichtelijk te maken wat maffia is, waar het vandaan komt en hoe het alle veranderingen in de afgelopen anderhalve eeuw heeft kunnen overleven. Toch zijn er wel degelijk ook veel overeenkomsten: beide proberen te laten zien hoe het systeem werkt, en in allebei wordt helder hoezeer de maffia de onder- en bovenwereld met elkaar verweeft.

Lupo begint halverwege de negentiende eeuw, toen de term mafia zijn intrede deed. Hij laat zien hoe weinig gedefinieerd de term vanaf het begin af aan was: mafia kon zowel positieve connotaties hebben (een man van eer, die voor zichzelf en de zijnen kon opkomen) als negatieve (de term mafiosi gebruikte vrijwel iedereen om tegenstanders zwart te maken). Hoewel het boek niet eenvoudig te volgen is zonder enige kennis van de moderne Italiaanse geschiedenis, dienen bijvoorbeeld de Bourbon-periode, de Italiaanse eenwording, de beide wereldoorlogen en tal van opstanden en revoluties toch vooral als decor van dit verhaal: de maffia zelf staat centraal.

Lupo, die moderne geschiedenis doceert aan de universiteit van Palermo, richt zich louter op de Siciliaanse maffia en laat soortgelijke organisaties in en buiten Italië links liggen, met uitzondering van de Amerikaanse maffia, die duidelijke links heeft met de Siciliaanse. Met de handel in citrusvruchten verscheen ook de Siciliaanse maffia in de Verenigde Staten – niet via New York, maar via New Orleans. Het verbouwen van citrusvruchten was een van de eerste terreinen die de maffia op Sicilië beheerste, vertelt Lupo.

Het kernprodukt van de maffia is het verkopen van ‘bescherming’ (‘an offer you can’t refuse’). In het roerige Sicilië, waar in de loop van de negentiende eeuw de machtspositie van de aristocratie afbrokkelde, wisten allerlei lokale elites een deel van hun macht in handen te krijgen. Wie anderen kon beschermen – tegen veeroof en ander geweld – had een unique selling point, dat te verzilveren was op tal van terreinen. Een van de eerste daarvan was de citrusteelt: mafiosi boden zich aan als pachters en opzichters, en als na verloop van tijd bleek dat ze een deel van de oogst al aan anderen verkocht of geroofd hadden, was het te laat: de mafiosi legden de eigenaar uit dat ze het als een grote belediging zouden opvatten als ze werden ontslagen, en dreigden met geweld. Creatievere vormen houden bijvoorbeeld in dat een deel van een maffia-organisatie onrust en onveiligheid creëert en een andere deel bescherming aanbiedt.

Waardoor werkt dit systeem? Doordat deze organisaties een geografische afbakening hanteerden, waarbinnen iedereen een ‘eigen’ gebied beheerste. Zo verdiende de mafia aan afpersing in een systeem van relaties waarin geleidelijk producenten, pachters, handelaren, vooraanstaande burgers en later ook politici allemaal betrokken raakten – en waarin niemand sterk genoeg was om het systeem te domineren of eruit te breken. Zoals de maffia bijvoorbeeld senatoren en politie nodig had om te zorgen dat de wet niet al te strikt werd toegepast, hadden die omgekeerd de maffia nodig om hen en hun families en bezit te beschermen: een parasitaire verhouding, waarbij verschillende partijen baat hadden.

Lupo geeft bijzonder veel gedetailleerde voorbeelden in zijn poging tot ‘rigorously telling the stories of human beings who actually lived, and not the stories of characters out of novels thinly disguised as sociological stereotypes’. Dit streven is prachtig, maar niet zo eenvoudig, omdat ook archief- en processtukken te lijden hebben onder interpretaties en stereotyperingen – door Lupo ‘mafiology’ genoemd. Het leidt tot een boek dat neutraal en academisch van toon is, met een grotendeels chronologische aanpak, waarin grote aantallen mensen en gebeurtenissen de revue passeren.

Lupo begon zijn onderzoek naar aanleiding van het hevige maffia-geweld in Italië in de jaren tachtig. ‘It seemed to me at the time that historians […] had the duty to pose themselves this question: how could an entity, a system that had been dismissed in the past as traditional, not merely survive the advent of modernity, but even attain so dramatically within the context of modernity the role of protagonist?’ Op deze vraag geeft Lupo niet één helder antwoord - behalve dat we de maffia niet goed genoeg begrijpen. De maffia is niet alleen een criminele organisatie, niet alleen een parallelle of anti-staat, niet alleen een geheime sekte en niet alleen een gevolg van de late afschaffing van het feodalisme op Sicilië – maar Lupo legt al deze invalshoeken nauwkeurig onder de loep om te zien wat we er nu wel en niet aan hebben.

Lupo vermijdt te simpele conclusies, en poogt juist de compliceerde werking van de maffia als systeem bloot te leggen en het samenspel van verschillende factoren. Hij waarschuwt herhaaldelijk tegen monocausale verklaringen voor het ontstaan van de maffia: ‘… the Mafia must be understood rather than simply deplored.’ Hij keert zich tegen terugkerende misverstanden, zoals de opvatting dat de mafia een overblijfsel is van een tradionele samenleving, en dat met het verdwijnen van die ‘achterlijke’ samenleving ook de mafia gedoemd is te verdwijnen. Maar nee: moderne innovaties – van citrusteelt en zwavelproductie tot heroïnehandel – weet de maffia steeds opnieuw te gebruiken voor eigen gewin.

Het laat afgeschafte feodale systeem op Sicilië of het stevige wantrouwen onder Sicilianen tegen de staat spelen wel een rol, maar zijn zeker niet allesverklarend. Kernbegrippen als eer, respect, loyaliteit en bloedbanden zijn van groot belang, maar per situatie en periode moeten we steeds opnieuw zien te achterhalen hoe belangrijk welke factor precies is. Lupo schrijft dan ook heel feitelijk en analyserend, zonder veel opsmuk en al helemaal zonder er een al te spannend verhaal van te maken. Lupo heeft een taak voor ogen, en laat zich daarbij niet afleiden.

History of the Mafia verscheen al in de jaren negentig in het Italiaans, en verschijnt nu voor het eerst in een Engelse vertaling. Hoewel de maffia door de aard van de organisatie een enigszins ongrijpbaar fenomeen is, geeft Lupo’s boek door tal van gedetailleerde uiteenzettingen veel inzicht in de opkomst en geschiedenis van de maffia in de afgelopen anderhalve eeuw – ook al zal dit boek Don Corleone niet doen vergeten.

Joop Hopster is redacteur van het Historisch Café.