Recensie: Onnederlands overtuigend betoog

Sommige gesprekken zijn onvergetelijk. Zo sprak Rob Riemen ooit met zijn bejaarde vriendin Elisabeth Mann – de lievelingsdochter van Thomas Mann - en haar inspirerende jeugdliefde Joe. Vol vuur sprak die over 11 september en muziek, over de Amerikaanse schrijver Walt Whitman, en diens ‘nobility of spirit’. Het werd de titel van een onnederlands ambitieus, maar overtuigend boek, zegt leonhard de paepe.

Maanden na hun gesprek overlijdt Joe, maar niet dan nadat hij Riemen per brief gevraagd heeft ‘het project’ voort te zetten. Welk project? Riemen vraagt Elisabeth om uitleg. ‘Het gaat niet om Whitman! Het gaat ook niet om Amerika,’ verklaart zij. ‘De horror van 11 september, dit gruwelijke begin van de 21ste eeuw, zou iedereen moeten doen beseffen dat onze menselijke waardigheid op het spel staat, en die mogen we nooit verliezen.’

En zo begint Riemens zoektocht naar het verloren ideaal van de adel van de geest. Hij neemt gesprekken als die met Elisabeth en Joe en brieven uit de cultuurgeschiedenis als uitgangspunt, en belandt bij Spinoza. Daar vindt hij die levenshouding die enkel waarheid en vrijheid als hoogste ideaal boven zich erkent. De grootste Nederlandse filosoof keerde zich al jong af van zijn eigen, joodse gemeenschap om zijn leven in soberheid te wijden aan de de filosofie. Hem ging het niet om roem of kennis, maar om te leven in de geest van de waarheid, het enige leven dat hem de moeite waard leek. Goethe leerde die essentie van ‘adel van de geest’ uit Spinoza's Ethica, voor hem was het het overtuigende antwoord op de vraag hoe te leven. En Thomas Mann, op zijn beurt, nam het weer van Goethe over. Riemen weet overtuigend aan te tonen dat de grote geesten van het Avondland allemaal dat ene, inmiddels vergeten ideaal hadden.

Als Riemen over Thomas Mann schrijft is hij merkbaar in zijn element. Haarscherp geeft hij een inkijk in het kunstenaarschap van deze grote schrijver. Hij zet hem neer als een gewetensvol mens en een humanist die Duitsland wilde beschermen tegen ‘politisering van de cultuur’ met zijn pleidooi voor vrijheid en waarheid. Of zoals Manns dochter zegt: ‘Mijn vader sprak ooit over de adel van de geest als het enig correctief op de menselijke geschiedenis. Waar dit ideaal verdwijnt, verdwijnt de beschaving.’

En dat is wat er ook voor Riemen op het spel staat: de beschaving. Adel van de geest is een oproep om terug te gaan naar de oeroude vragen over de juiste manier van leven. Een vraag die terugvoert tot Socrates, die zondermeer bereid was voor zijn levenswandel te sterven omdat hij weigerde te huichelen of zich aanpassen aan de waan van de dag. In de huidige waan van de dag wijst Riemen zowel de linkse goedpraters van 11 september als de rechtse verdedigers van de markt die alleen het geld erkennen als hoogste autoriteit resoluut af. Nu onze cultuur in crisis is, is de tijd rijp om de ironie en het scepticisme van de afgelopen decennia van ons af te werpen. Er komt geen perfecte maatschappij, innovatie is niet de oplossing, de techniek biedt geen verlossing meer. Hij betoogt dat:

'... het "Duizendjarig Rijk", de "communistische heilstaat" zijn nadrukkelijk bedacht als seculiere alternatieven voor de verjaagde eeuwigheid. De hedendaagse westerse samenleving wil dat niet minder zijn. Haar voornaamste pijlers, de massamedia en de sociaal-kapitalistische economie, verkondigen niet voor niets de geloofsleer van nieuw, snel, vooruitgang en bieden ons vervolgens de vrijheid om met spulletjes gelukkig te zijn. We moeten ons eeuwig jong voelen, het nieuwe als het beste beschouwen, beperkingen verwerpen en de dood kun je maar beter vergeten.‘'

Niet materiële zaken, maar de beschaving van onze ziel staat op het spel. Dát zou onze eerste zorg moeten zijn. Het is in het kort Riemens appèl, en het ontbeert niets aan duidelijkheid en het buigt evenmin door onder het gewicht van zijn idealen: dit is een meeslepend boek. Het is lang geleden dat een Nederlandse intellectueel zulke grote woorden in de mond durfde te nemen. Het boek is onnederlands in zijn ambitie. Critici zullen zeggen: is Rob Riemen, directeur van het Nexus Instituut, de aangewezen persoon om hierover te praten? Het antwoord luidt: Ja! Ja! Ja!

Leonhard de Paepe studeerde aan de kunstacademie en is filosoof. Hij schrijft voor NRC Handelsblad.