Recensie: Vloeiend verleden

Zijn referenties liggen in het verleden. Zo zegt hij het zelf. Mathematische precisie of gelukkige toevalligheid: Cees Nootebooms besluit om zich begin 1989 in Berlijn te vestigen kon voor hem niet beter komen. Het was immers Berlijn waar toen en nu stuivertje wisselden op elke straathoek, waar alles wat de Europese 20ste eeuw heeft voortgebracht nog niet gestold was, en waar wederom geschiedenis gemaakt ging worden. Al zijn Berlijnse notities, nu gebundeld uitgegeven en aangevuld in Berlijn 1989-2009 vormen de weerslag van en reflectie op deze dagen. Een uitzonderlijk werk uit wellicht zijn vruchtbaarste periode.

‘Terwijl ik dit schrijf luiden aan alle kanten kerkklokken, zoals deze week toen de klokken van de Gedächtniskirche plotseling in brons het nieuws van de open Muur over de stad uitgoten en de mensen op straat knielden en huilden. Zichtbare geschiedenis heeft altijd iets extatisch, ontroerends, beangstigends. Niemand ontsnapt eraan. En niemand weet wat er gaat gebeuren, dit is een stad die veel heeft meegemaakt.’

Hoewel Nooteboom vaak genoeg kon proeven aan geschiedenis in de maak (het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, Hongarije ’56, Parijs en Praag in ’68), is het toch veelal de gestrande, tot stilstand gekomen en in het heden verankerde geschiedenis waar der Augenmensch zijn blik over laat glijden en over bericht in zijn reisliteratuur. Geschiedenis die de meeste mensen ontgaat en die hij, voor een ieder die het lezen wil, en voor zichzelf, met rituele herhaling uitdiept en van zijn eigen werkelijkheid voorziet: ‘Geschiedenis is onzichtbaar omdat zij zo langzaam gaat, het is maar zelden dat zij zich laat opjagen. Zo’n ogenblik was die dag in november 1989’.

Dit prangende mobiliteitsverschil in de waar te nemen geschiedenis en het feit dat hij er op het moment suprême zo uitvoerig over schreef maken de Berlijnse notities uitzonderlijk. Dat verleden, zijn referentiekader, dat was ineens vloeiend en actueel. De altijd wat afstandelijke reiziger, die de banaliteit van het nu (‘het verleden was geloogd, het overbodige was eruit, dat kon van het nu niet gezegd worden’) altijd met enige weerzin tegemoet treed, werd geconfronteerd met een geschiedenis van het nu waarvan hij ook nog eens, tot op zekere hoogte, deel uit maakte. Van een veilige afstand voor de voorbijganger tot een verstold object was geen sprake.

Dit gegeven levert een Nooteboom op volle toeren op. Zijn werk is altijd al een plek waar de ene gedachte automatisch in de andere uitmondt, maar dat reflecteren krijgt door de uitzonderlijke plaats die de tijd ditmaal inneemt, een extra dimensie. Des te meer omdat er nog latere bezoeken volgden, resulterend in het tweede en derde deel van de Berlijnse notities waarin hij terugkijkt op de gebeurtenissen van toen en ze relateert aan het Berlijn van dan. Hij creëert daarmee meer dan ooit tevoren zijn eigen geschiedenis.

Daarmee raken deze notities ook veel meer aan Nooteboom zelf, die zichzelf in andere werken veelal buiten de schijnwerpers houdt, maar nu toegeeft er niet aan te kunnen ontkomen. ‘Ik heb het gevoel dat hier, op een oneindig veel grotere schaal, en met gruwelijke gevolgen voor het lot van zoveel mensen, op de een of andere manier hetzelfde gebeurd is als met mij, dat de ruïnes en de gaten die ik hier die allereerste keer aantrof mij iets wilden zeggen wat ik toen nog niet werkelijk begreep, namelijk in eerste instantie niets.’

Nu het gevaar Duitsland bij velen vooral refereert aan een voetbalelftal en de Muur al weer grotendeels gereduceerd is tot een aantal pagina’s in geschiedenisboeken (een frase die Nooteboom zelf vaak gebruikt wanneer hij ietwat weemoedig de gestolde geschiedenis beschrijft die de meesten ontgaat), rest ons precies dat: boeken. En in de schier eindeloze woordenstroom die erover dit onderwerp beschikbaar is, zijn de Berlijnse notities een onmisbare toevoeging omdat maar weinigen zoals Cees Nooteboom zo fantastisch laten zien wat er niet meer is.

Pieter Wybenga is historicus. Hij is werkzaam als subsidieadviseur voor het onderwijs en bespreekt literatuur voor Recensieweb.nl.