Recensie: Bent u al radicaal naakt?

Transparantie is de ideologie van Facebook-oprichter Mark Zuckerberg. In The Facebook Effect vertelt hij dat eerlijkheid en openheid de wereld beter zullen maken. En dat we dus op Facebook authentiek moeten zijn: doe alsof je thuis bent. Maar zijn we echt zo transparant op Facebook? En wat is Zuckerberg trouwens met onze informatie van plan? Door arjen van veelen.

Veilig jezelf bloot geven

De naaktrubriek 'Anybody' is al twintig jaar een succes in Viva. Lezers durven zich daar bloot te geven, want ze vertrouwen er op dat ze anoniem worden afgebeeld. Viva schiep voorwaarden om veilig naakt te zijn. Kandidaten staan in de rij voor de rubriek.

Veilig jezelf blootgeven - verklaart dat ook het succes van Facebook? Misschien wel. Op deze site vertel je meer over jezelf, omdat niet de hele wereld mee kan lezen. Er zit een schutting om je profiel. Alleen mensen die je vooraf toestemming gaf, mogen meekijken. Dus kun je ongestoord verhalen en foto's delen die je baas of je oma niet hoeven te zien. Hier geef je jezelf bloot, in theorie.

Facebookbaas Mark Zuckerberg leerde al vroeg dat mensen zich graag bloot geven, zolang ze zelf de touwtjes in handen mogen houden. Als student op Harvard bouwde hij FaceMash, een site die een beetje leek op Facebook maar ook radicaal verschilde: Zuckerberg zelf plaatste er zonder toestemming privé-info van andere studenten. Die info had hij gejat van het universiteitsnetwerk. Daar kwam kritiek op. Niet veel later kwam hij met Facebook. Dit keer liet hij studenten zelf hun privé-info uploaden. Dat deden ze massaal. Kennelijk willen mensen best privé-info te delen, zolang ze maar iets van controle hebben.

Zuckerberg beheert inmiddels de privégegevens van jou en mij en nog zo'n vijfhonderd miljoen mensen. Wat is Zuckerberg met deze database van plan?

Hier is een genie aan het werk

De vorige aflevering van deze serie ging over The Secret Billionaires. Dat Facebookboek was smeuïg, maar deels verzonnen. En ging niet echt in op de ideologie achter deze site. Dat doet The Facebook Effect wel. Schrijver David Kirkpatrick interviewde Zuckerberg voor het eerst in 2006 en daarna nog enkele keren. Hij mag 'Zuck' zeggen, bij wijze van. Zuckerberg interviewen is wel eens vergeleken met het ondervragen van Michelangelo terwijl hij de Sixtijnse Kapel schildert. De suggestie: hier is een genie aan het werk.

Ook Kirkpatrick ziet hem als een visionaire geest, een held, iemand die niets geeft om geld en wiens ideologie een heilzaam effect zal hebben op de wereld. Een wonderkind dat zowel Frans, Hebreeuws, Latijn als Grieks beheerst (inmiddels ook een mondje Mandarijn, trouwens). Een heilige op Adidas-slippers. 'Zuck' heeft Ausdauer, cojones en weinig achting voor traditie, laat Kirkpatrick zien. En vooral: hij wil de wereld veranderen.

Het boek is soms wat klef. Maar een beetje verering mag best voor deze twintiger die een miljard dollar van Yahoo! afsloeg, omdat hij met iets hogers bezig was; die zich steeds verzette tegen advertenties op zijn site (overigens zijn advertenties en idealisme niet per se tegengesteld; zie hoe de dagbladen werken).

Evangelie van transparantie

De privacy-schandalen rond Facebook - als je dit boek leest denk je eerder aan naïeve blunders van een idealist die gelooft in openheid (maar iets te ver voor de troepen uitloopt) dan aan listige tactiek. Zuckerberg gelooft in zijn zaak. Zoals een van zijn werknemers over hem zegt: 'This guy is über, über, über on the long term view.' Zijn visie is een radicaal transparante wereld. 'What's on your mind', vraagt Facebook alle gebruikers. De site wil dat we zo veel en zo oprecht mogelijk over onszelf vertellen. Eerlijk zullen we alles delen. Want transparantie maakt de wereld beter, vindt Zuckerberg. Transparantie, zo zegt hij in The Facebook Effect 'could be the trend driving the most change over the next ten or twenty years.'

Dat evangelie van transparantie roept bij velen scepsis op (net zoals niet iedereen Google gelooft met zijn motto 'Don't be evil'). David Kirkpatrick is in elk geval een believer. Niet toevallig begint hij zijn boek met een beschrijving van een massale anti-FARC-demonstratie in de straten van Bogata in 2008. Die betoging startte op Facebook. Ergo: Facebook verandert de wereld. (Misschien is dat waar, maar ik wil dan ook uitgelegd krijgen hoe het kan dat er vóór Facebook ook al massademonstraties waren.)

Wie profiteert?

De vraag is verder wie er het meest profiteert van onze openheid op Facebook. Ikzelf? De wereld? Of Zuck? Volgens Zuckerberg wij alle drie. Maar hoe de wereld precies profiteert, wordt niet helemaal duidelijk. Misschien moeten we denken aan zo'n wokrestaurant met open keuken: als de gasten kunnen zien hoe hun eten bereid wordt, zal de kok minder snel lopen kloten. Op eenzelfde manier zouden bijvoorbeeld regeringen transparanter en dus beter kunnen worden.

Hoe Facebook zelf van mijn openheid profiteert, valt wel eenvoudig uit te leggen. Met elke status update vertel ik Facebook iets over mijzelf (net zoals ik Google intieme dingen toevertrouw door mijn zoekacties). Hoe meer ik vertel, hoe beter Facebook mij kent. Hoe beter Facebook mij kent, hoe interessanter ik ben voor adverteerders. Daarom moedigt de site mij aan om eerlijk en open te zijn. Dat is de troef van Facebook: mijn gedachten lezen.

Logisch dat Zuckerberg er aan hecht dat we echt zijn op Facebook, en niet poseren. Zuckerberg: 'The level of transparency the world has now […] won't support having two identities for a person.' Mensen die zich niet kwetsbaar en open op stellen, missen de boot. Zij snappen Facebook niet. Sheryl Sandberg, de rechterhand van Zuckerberg, zegt het nog stelliger: 'You can't be on Facebook without being your authentic self.'

Facebook uit de zestiende eeuw

Maar is dat zo? Om die vraag te beantwoorden moeten we misschien naar de zestiende eeuw, of beter gezegd, naar de tentoonstelling Facebook in the Sixteenth Century? Die expositie (afgelopen donderdag begonnen) gaat over de mysterieuze hoogleraar Grieks Bonaventura Vulcanius (1538-1614), een gewiekst netwerker. Vulcanius' vader was een vriend van Erasmus. Vulcanius Jr. was trots op de brief van Erasmus die hij bezat, een lovende brief, gericht aan zijn vader. Netwerken deed hij - behalve in brieven - met een Album Amicorum. Dat was een boek waar vrienden een aanbeveling voor je in schreven. Het was een soort papieren versie van Facebook of, beter misschien, LinkedIn. Hier een voorbeeld van zo'n pagina uit zijn Facebook:

7.1. Albuminscriptie f. 98r: Bonaventura Vulcanius
(zie hier de transcriptie en vertaling)

Vulcanius liet honderden sporen na op dat zestiende eeuwse 'Facebook'. Maar we weten vrijwel niets over wat er in hem omging. Niet eens welk geloof hij aanhing. Dat hij ooit Keulen moest ontvluchten na een barfight om een meisje; dat hij in Leiden een moordaanslag overleefde - dat is alleen bekend uit andere bronnen. 'He never revealed the bottom of his heart', schrijft Hélène Cazes in de tentoonstellingscatalogus. Want dat deed een humanist niet, jezelf blootgeven. En dan volgt een lange maar interessante quote:

'In contrast to a Romantic or post-Romantic artist, who would delight in transgressing the limits of appropriateness and sociability to expose his naked soul and heart, the Renaissance humanist inscribed his persona within public networks of audiences and respondents: he scripted the lines for his own character in the play shown on the world's stage. Thus, in sixteenth century France, Montaigne wrote his essays not to reveal secrets but rather to tell what he was discovering about himself and about the world […] Sincerity and originality are irrelevant criteria for appreciating such writers' confidences, given that their aim was to create a role in the cast that made up the Republic of Letters. Hence, the desire to share deep and unique feelings with his readers could not be further from Bonaventura […] His goal was not to shed light on the secret parts of his private life. Rather, he was painstakingly making sure that nothing be revealed that could harm his position in the world. Carefully looking after his own legacy, he was finely showcasing his public image, both for his contemporaries and for posterity.'

Die vergelijking tussen de papieren en die echte Facebook gaat natuurlijk op heel veel manieren mank (de digitale versie heeft bijvoorbeeld een virale kracht en een enorme snelheid; die papieren is supertraag), maar wat ik herken is dat Vulcanius bezig was met stileren, poseren, etaleren. Hij vertelde niet wat er echt in hem omging.

En dat doe ik zelf op Facebook ook niet. Ik vertel wel meer over mijzelf dan ik vijf jaar geleden deed, toen ik nog niet op Facebook zat. Maar ik geef mijzelf niet echt bloot. En als ik iets blootgeef, doe ik dat, eerlijk gezegd, om te stileren en etaleren. Heb ik koudwatervrees? Snap ik de site niet? Of juist heel goed, en is blootheid op Facebook misschien een omgekeerde versie van de kleren van de keizer: we doen alsof we naakt zijn, maar we zijn stiekem juist keurig aangekleed?

Arjen van Veelen is classicus. Hij werkt als journalist bij de Leidse universiteitskrant Mare en publiceerde essays in onder andere NRCNext. In 2009 won hij de Jan Hanlo Essayprijs Klein. Onlangs verscheen van hem Over rusteloosheid, waarvan nu zijn hoofdstuk over Facebook als gratis e-book te krijgen is. Arjen van Veelen heeft carte blanche.
Zie ook www.arjenvanveelen.nl.