Recensie: Binnenstebuiten gekeerd

John Wray werd door het Britse tijdschrift Granta als een van de twintig beste jonge schrijvers verkozen. Lowboy is zijn derde roman, en wie daaraan begint, heeft het gevoel op een rijdende trein te stappen. Letterlijk — de roman opent op 11 november tijdens een vlucht in het metronetwerk van New York. De metro, ver onder New York, en het verhaal denderen voorbij als de zestienjarige Will Heller in een coupé springt om zijn sinistere achtervolgers Doodskop en Knekels te ontvluchten. Daar vertelt hij een oude man dat de wereld binnen een dag zal vergaan omdat het klimaat verandert. Dat hij van school is weggestuurd, dat zijn gedachten vreemd heen en weer springen, én dat hij een plan heeft om de wereld te redden. Zo lazert de schrijver de nietsvermoedende lezer in het diepe. Door herm pol.

We zoeken vaste grond onder de voeten, een helpende hand, uitleg – en die komt er. Wray voert Ali Lateef op, de rechercheur die op verzoek van Wills moeder Violet, ook al zo'n raadselachtig mens, Will 'Lowboy' Heller probeert op te sporen. In hun verhaallijn blijkt dat Will een paranoïde schizofreen is die zijn medicijnen niet meer inneemt, aan psychoses lijdt, en in een vervormde wereld leeft waar waan en werkelijkheid door elkaar lopen. Voor de lezer betekent dat aanklampen. Dat wil zeggen: het verhaal is goed te volgen, maar Wills gedachtekronkels vragen flinke aandacht.

Gelukkig is er Wrays ritmische proza, zijn overzichtelijke zinsstructuur, die voorkomen dat je als lezer totaal verloren raakt in dit spiegelpaleisperspectief. Het tempo komt ook lager te liggen – we blijven in de metro rijden, in de metrogangen, over de metroperrons lopen, er blijft beweging, maar het verhaal komt langzaam tot rust. Er vallen dingen op hun plaats, we leren de personages, hoe gek ze ook zijn, steeds beter kennen.

'In oktober begon iemand me Lowboy te noemen. Een heel zieke man met een zachte manier van praten die graag de indruk wilde wekken dat hij gezond was. Weet je wat een lowboy is, vroeg hij. Hij keek me nooit aan en hij praatte op een trieste, deftige toon tegen me. Heb je er wel eens van gehoord? Ik zei van niet, en hij knikte en zette een treurig gezicht. Een lowboy is een soort laag ladekastje, zei hij. Vaak heeft het cabriolepoten, maar niet altijd. Een lowboy lijkt op de onderkant van een highboy, een hoge ladekast. Hij is alleen plomper en platter. Ik zei niets en na een poosje vergat hij dat ik er was en begon tegen de verpleging te sputteren. Toen ik hem de volgende dag weer zag, vroeg ik hem waarom hij me lowboy noemde. Hij bleef staan en dacht er een poosje over na. Een lowboy is een nutteloos ding, zei hij. Anders dan een highboy.'

Lowboy had achttien maanden in een psychiatrische inrichting gezeten nadat hij zijn vriendin Emily van het perron op de metrorails heeft geduwd. 'The order of the world is not my order,' zegt Lowboy, en ondanks zijn geschiedenis, ondanks het feit dat hij haar niet meer mag zien, gaat hij op zoek naar Emily. Want de wereld vergaat, en zijn plan om de wereld te redden, is seks met haar te hebben. Als hij zichzelf binnenstebuiten heeft gekeerd in haar, dan zal de wereld gered zijn.

In hoeverre de stemmen die hij hoort, de gesprekken die hij voert, de zoektocht naar Emily, psychose zijn of werkelijkheid, is voor zowel Lowboy als de lezer moeilijk vast te stellen. Meer zekerheid biedt de verhaallijn van Lateef en Violet. Zij leren elkaar beter kennen: de invoelende Ali Lateef valt voor de charmes van de mysterieuze Violet die, zo blijkt later, net als haar zoon als schizofreen gediagnosticeerd is. Lowboy ondertussen heeft Emily gevonden en voert haar mee naar zijn wereld, de wereld van metrotunnels. Diep daaronder, weet hij zeker, is een ander Manhattan, gespiegeld aan dat van boven de grond – zoals het teken van de aas op een speelkaart. Hij vertelt haar over zijn verleden, over zijn overleden vader, over Violet en over zijn tijd in de kliniek. En dan probeert hij haar te overreden, nogal hardhandig, om met hem seks te hebben. Ze weigert en vlucht.

Ook de afloop van de geschiedenis van de wereld en van Lowboy zet Wray ten slotte met groot vakmanschap op papier. Niet eerder las ik een roman waarin psychose en schizofrenie zo fijngezet en gevoelig in taal is omgezet. Dit is voer voor psychologen, prachtig omgezet voor leken.

Herm Pol is winkelchef bij Athenaeum Boekhandel Amsterdam. Elke zaterdag praat hij om ongeveer kwart voor elf bij De Avonden over een buitenlandse titel. Dit is een bewerking van zijn bijdrage van 23 september.