Recensie: De dreiging van het stereotype

Wanneer je in een experiment een groep van de allerbeste vrouwelijke studenten naast een volstrekt gelijkwaardige groep mannelijke studenten een wiskundetest laat doen, zijn hun resultaten altijd slechter dan die van de mannen. Als je hen van tevoren vragen laat beantwoorden die verwijzen naar vrouwelijke intellectuele hoogvliegers, zijn de resultaten al veel beter. Maar ze worden slechter als je hen vooraf confronteert met een lijst vragen waarin de traditionele vrouw wordt geëvoceerd. En wanneer je de vrouwen eenvoudigweg vertelt dat van deze specifieke test ‘bekend is dat die geen verschil laat zien in “vrouwelijke” en “mannelijke” resultaten’, zullen hun scores gelijk zijn aan die van de mannelijke studenten.  De Amerikaanse sociaal-psycholoog Claude Steele verklaart het feit dat vrouwen in een testsituatie minder goed presteren dan van hen verwacht kan worden (‘underperformance’) door de negatieve invloed van het stereotype dat vrouwen nu eenmaal slechter in exacte vakken zijn dan mannen. Zij lijden onder wat hij en zijn collega’s ‘stereotype threat’ noemen; neem je die dreiging weg, dan is het ook gedaan met hun onderprestatie. Door frank ligtvoet

In Whistling Vivaldi geeft Steele een overzicht van zijn studie naar het fenomeen onderprestatie die leidde tot de ontwikkeling van het begrip ‘stereotype threat’ en naar de methoden om die onderprestatie te bestrijden. Claude Steele, een Afrikaanse Amerikaan, werd in het begin van zijn carrière getroffen door het feit dat zwarte studenten, die aan het eind van hun middelbare schoolopleiding getest werden op het academische niveau dat zij zouden kunnen behalen, zonder uitzondering in de reële situatie van hun universitaire opleiding onderpresteerden. Hun witte en Aziatische collega-studenten scoorden allemaal conform die zogenaamde SAT-test.

De speurtocht naar de reden achter die onderprestatie is erg onderhoudend en soms ook spannend beschreven. Steele moet natuurlijk eerst  de ‘stereotype threat’ - in dit geval dat Afrikaanse Amerikanen minder intelligent zijn dan witten of Aziaten - als oorzaak isoleren van andere oorzaken voor onderprestatie, zoals sociaal-economische. En wie van redeneren en van psychologische experimenten houdt, komt hier aan zijn trekken. Soms gaat hij ook verder; zo haalt hij er in de vrouwen-wiskunde-kwestie de neurobiologie bij en laat zien dat in de hersenen van vrouwen die een wiskundetest doen onder de dreiging van het stereotype ‘vrouw kan geen wiskunde’ andere gebieden aan het werk zijn, namelijk de ‘sociale en emotionele’, dan in die van vrouwen die niet onder die dreiging rekenen, namelijk de ‘mathematische’. En emotioneel rekent niet zo goed als mathematisch.

Steele vertelt treffende anekdotes, zoals over de witte student die in een werkcollege ‘African-American studies’ met een grote meerderheid van zwarte medestudenten zijn mond nauwelijks open durft te doen en zelfs zijn naam in de zenuwen verhaspelt. De angst om iets doms te zeggen en dan voor racist uitgemaakt te worden, belemmert hem ‘normaal’ te spreken. Of over de zwarte student (die later de bekende New York Times-journalist Brent Staples zou worden) die ’s avonds als hij in het donker witte mensen op de stoep tegenkomt, Vivaldi- of Beatles-melodieën begint te fluiten, zodat zijn tegenvoeters niet zullen denken dat hij kwaad in de zin heeft (en daarom snel naar de overkant van de straat oversteken).

In beide bovenstaande gevallen gaat het om ook door de protagonisten zo ervaren dreiging van stereotypen die hun gedrag beïnvloedt, namelijk die van de witte racist en van de zwarte crimineel, maar Steele is het natuurlijk vooral te doen om de effecten van stereotypen die ook invloed hebben als het individu dat er onder lijdt zich er niet van bewust is en ze dus niet kan corrigeren. Hij laat overtuigend zien dat de zwarte onderprestatie op Amerikaanse universiteiten voor een belangrijk deel te wijten is aan de dreiging van het stereotype dat zwarten ‘dommer’ zijn dan witten. De onbewuste reactie op dat stereotype verhindert de student optimaal te functioneren.

Steele bespreekt vooral onderprestatie op academisch niveau, maar toont tevens aan dat ook in het middelbaar onderwijs – en zelfs het basisonderwijs - stereotypen al een negatieve rol spelen bij de prestaties van meisjes en van kinderen uit zogenaamde minderheidsgroepen. In het laatste deel van zijn boek gaat Steele in op de strategieën waarmee de effecten van stereotypering ongedaan kunnen worden gemaakt, en die zijn vaak heel gemakkelijk in een leersituatie te implementeren. In het voorbeeld aan het begin van dit stuk over vrouwen en wiskunde werd duidelijk dat alleen het veranderen van het verhaal over de test al voldoende is om de ‘stereotype threat’ weg te nemen. Narratieve interventie op allerlei mogelijke manieren neemt in Steele’s strategie een belangrijke plaats in. Hij laat bijvoorbeeld zien dat kinderen uit minderheidsgroepen wanneer zij voor het begin van het schooljaar opschrijven wat zij in het leven belangrijk vinden (vriendschap, familie, geloof etc.) en die boodschap in een envelop stoppen en bewaren, beter presteren in dat schooljaar. De positieve bevestiging van wie zij zijn in hun eigen woorden, neemt blijkbaar de scherpe kanten van wat anderen van hen zeggen of denken weg. Maar ook de aanwezigheid van mentoren, de wijze waarop studenten leren, de manier waarop docenten beoordelingen geven, het percentage van medestudenten en van academische en administratieve staf met dezelfde etnische achtergrond, spelen een belangrijk rol in het wegnemen van de dreigingen van het stereotype.

Steeles boek is niet alleen een plezier om te lezen voor wie in sociologie, psychologie en filosofie is geïnteresseerd, maar ook, omdat het uiteindelijk een heel praktisch boek is, een must voor iedereen die zich met onderwijs in de multiculturele samenleving bezighoudt.

Frank Ligtvoet bekleedde verschillende functies in de literaire wereld, voor hij in 1996 voor werk naar New York verhuisde. Hij is nu freelance recensent en 'stay-at-home dad' in Brooklyn.