Recensie: De grote samenzwering

De Russische politiespion Peter Rachkovsky, werkzaam voor de Russische geheime dienst Okhrana, reisde in 1883 met een speciale opdracht van St. Petersburg naar Parijs. De Okhrana, maar ook geheime diensten in Frankrijk, Engeland en Duitsland, meenden dat de ‘internationaal georganiseerde anarchistische samenzwering’ moest worden opgerold. Aan Rachkovsky de taak om vanuit Parijs de internationale vertakkingen ervan in kaart brengen. De activiteiten van de fanatieke Rachkovsky worden door de Britse historicus Alex Butterworth beschreven in zijn boek The World That Never Was (vertaald als De wereld die er nooit kwam). Door martin smit.

In dienst van Rachkovsky werkten tientallen spionnen en infiltranten, die alle geledingen van de anarchistische beweging op de voet probeerden te volgen. Met name gevluchte Russische nihilisten, voormalige communards en bekende anarchistische figuren als Peter Kropotkin, Louise Michel, Vera Figner en Elisée Reclus werden nauwlettend in de gaten gehouden. Zo ontstaat in The World That Never Was een beeld van de ontluikende internationale anarchistische beweging, in de decennia vanaf de opstand van de Parijse Commune tot aan de Eerste Wereldoorlog. Butterworth beschrijft deze ontwikkeling niet chronologisch, maar springt voortdurend heen en weer tussen diverse Europese hoofdsteden, tijdstippen en personen. Hij volgt Kropotkin in Londen, Vera Figner in Zürich, de opkomst van Malatesta als internationale figuur en hij beschrijft de lotgevallen van gevluchte of gevangen communards en de activiteiten van Russische nihilisten in exile.

Daarnaast plaatst Butterworth de ontwikkeling van de anarchistische ideeën in de context van die tijd. Hij maakt duidelijk dat de brede internationale anarchistische beweging van rond 1890 onder meer een gevolg is van de opkomst en ondergang van de Commune van Parijs, de tsaristische repressie in Rusland, de vervolging van de nihilisten aldaar en het uitzwerven van revolutionairen naar elders in Europa en naar de Verenigde Staten.

In het midden van dit alles figureert Rachkovsky, een naar de geheime dienst overgelopen nihilist, wiens loopbaan Butterworth nauwkeurig reconstrueert. Volgens Rachkovsky wijzen de vele internationale connecties tussen revolutionairen en politieke activisten in steden als Londen en Zürich op een internationale samenzwering: het door Johann Most gepropageerde anarchisme van de daad. Met name de aanslagen die door anarchisten gepleegd werden in de jaren na 1890, leken zijn vermoedens te bevestigen dat Zürich het centrum van de samenzwering moest zijn. Volgens Rachkovsky was Kropotkin de man die aan de touwtjes trok.

De vermenging van diverse verhalen maakt dit boek zo veel boeiender dan een traditionele biografie of geschiedenis van een beweging. De lezer volgt niet chronologisch het leven van een bepaalde persoon of groepering, maar krijgt een intrigerend verweven beeld van levens, ideeën en connecties van diverse anarchisten, in Londen, Parijs, Moskou, Wenen en Berlijn, maar ook van de interactie tussen die locaties en personen. Butterworth schetst een spannend schemergebied van anarchisten, revolutionairen, obscure journalisten, politiespionnen, bommenleggers en verklikkers. De lezer waant zich in het anarchistische milieu van laat-negentiende-eeuwse romans over het anarchisme, zoals The Secret Agent van Joseph Conrad, The Man Who was Thursday van G.K. Chesterton of Hartmann The Anarchist van Edward Douglas Fawcett.

Het anarchisme van de daad van die dagen, onder meer gepropageerd door Johann Most, ging uit van de gedachte dat door directe actie en revolutie kon worden ontketend - een idee dat onder andere in de praktijk werd gebracht door moordaanslagen op staatshoofden van Frankrijk, Italië en de VS -, veroorzaakte onrust bij pers en publiek en was juist daarom vaak de inspiratiebron voor dit soort romans. Zo gebruikte Joseph Conrad een mislukte anarchistische bomaanslag op het Greenwich Observatorium in 1894 (de reden voor deze aanslag blijft onduidelijk) voor zijn roman The Secret Agent. Butterworth vindt dit destijds gevreesde, duistere beeld geen recht doen aan het anarchisme en hij benadrukt dan ook de positieve invloed die het anarchistisch gedachtegoed in die decennia heeft gehad op bijvoorbeeld literatuur, kunst, wetenschap (evolutietheorie) en politiek.

Dat uiteindelijk Rachkovsky’s Okhrana, maar ook andere geheime diensten en politie er niet in slagen de ‘samenzwering’ te ontrafelen, zal geen verbazing wekken. Butterworth beschrijft ook de teloorgang van de anarchistische beweging na de eeuwwisseling. Of Rachkovsky dat nog heeft meegemaakt is niet bekend. Zijn carrière raakte in het slop en van hem is nooit meer iets vernomen.

Martin Smit is redacteur van het anarchistische tijdschrift De As, publiceerde artikelen in De As, Buiten de Orde en En Route, is redacteur bij uitgeverij De Vooruitgang en medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.