Recensie: De politicide, de waardigheid en de armoede

Eerst een waarschuwing. The Fear is als getuigeverslag van de Zimbabwaanse verkiezingen in 2008 ook een ware catalogus van martelmethoden. Robert Mugabe mag dan wel 85 en volgens de ondertitel van The Fear in zijn last days zijn, toch is zijn Operation Ngatipedzenavo ('Laten we ze afmaken') actief als nooit tevoren. Peter Godwin, zelf een geboren en getogen Zimbabwaan, was getuige van de verkiezingen en noteerde zijn bevindingen terwijl hij dwars door het land trok. Iedereen weet dat Mugabe die verkiezingen niet won en daarom zijn tegenstander Tsvangirai naast zich moest dulden als premier. En dat diens vrouw verongelukte tijdens de campagne. Er was ook nog sprake van een blanke boer die staatssecretaris van Landbouw moest worden maar zover is het nooit gekomen. Deze Roy Bennett werd meteen vastgezet. Door godeke donner.

De politicide, de waardigheid en de armoede

'The Fear' - zo werd de campagne van 'politicide' door de Zimbabwanen zelf genoemd, in hun taal 'Chidudu'. Mugabe was namelijk bezig op groteh schaal en nauwkeurig geselecteerd zijn tegenstanders en iedereen die bereid was hun te volgen uit de weg te ruimen. Genocide betreft het uitroeien van een etnische groepering maar politicide is het uitroeien van een politieke beweging. De slachtoffers van dit geweld dienen als afschrikking voor de rest: voer je oppositie tegen Mugabe, dan weet je wat je te wachten staat.

Liever, zegt Godwin, zou ik deze mensen niet slachtoffer willen noemen. Dat zijn ze eigenlijk niet. Ze hebben ondanks de vernederingen, de folteringen en het geweld hun waardigheid behouden. Medelijden met zichzelf hebben ze niet. Nee, ze zijn overlevenden en hoewel Godwin hun identiteit wil bewaken, willen ze juist met naam en toenaam genoemd worden. Ze willen geboekstaafd worden. De rol die Godwin speelt is die van getuige, hij moet de wreedheden aan de kaak stellen, en zorgen dat die op zo groot mogelijke schaal bekend worden.

Behalve hijzelf zijn er ook artsen, religieuzen, boeren en in Harare geaccrediteerde diplomaten die met gevaar voor eigen leven getuigenissen verzamelen en doorgeven aan de buitenwereld.
Er is, zegt Godwin, werkelijk geen enkele reden aan te voeren waarom een Zimbabwaan nog op Mugabe zou stemmen. Ooit kende de Zimbabwaan de hoogste levensstandaard van heel Afrika. Nu is zijn geld niets meer waard, en elke 24 uur devalueert het met de helft. Maar zes procent van de arbeidsgeschikte bevolking heeft een baan. De hele bevolking lijdt op grote schaal honger. Scholen en ziekenhuizen functioneren niet meer. De levensverwachting ligt op 36 jaar. Per inwoner heeft Zimbabwe het grootste aantal wezen. Een derde van de bevolking is vertrokken, of liever: gevlucht.

Mugabe doet er tijdens zijn verkiezingscampagne alles aan om al het kwaad op het Westen te verhalen, met name op Engeland, de perfide kolonisator. En op het handjevol blanke boeren dat ondanks alle pogingen tot hun letterlijke verdelging nog standhoudt.

De idylle, de ellende en de laatste wens

Als hij van zijn woonplaats New York naar Harare vliegt herleest Godwin Gabriel García Márquez' De herfst van de patriarch. Hij kan niet genoeg krijgen van die ene scène, waarin de scherpgebekte roofvogels, gekgemaakt door de stank van rottend mensenvlees, krijsend door de muskietennetten van het paleis raggen waarmee ze de burgers in de stad beneden aankondigden dat de dictator dood is - en dat nu hun toekomst is begonnen.

In twee eerdere boeken schreef Peter Godwin over zijn vaderland Zimbabwe. In Mukiba waren het herinneringen aan een vooral idyllische jeugd op het platteland. When a Crocodile Eats the Sun is al een voorloper van The Fear. Ook daarin beschrijft hij het genadeloze regime van Mugabe en wat dat met zijn geliefde Zimbabwe doet. Zijn ouders willen er blijven wonen maar kwijnen weg in een achterbuurt van Harare. Hun boerderij is dan allang geconfisceerd door regeringstroepen. Zijn vader sterft door gebrek aan medicijnen. Nu, in The Fear, is zijn moeder als weduwe naar Londen vertrokken maar thuis voelt ze zich er helemaal niet. Als arts heeft ze indertijd in Zimbabwe een leprakolonie geleid. In de jaren '80 begon ze Aids-patiënten te behandelen naar wie niemand een hand durfde uitsteken. Nu heeft ze nog één wens: thuis begraven te worden, in Afrika, naast haar man.

De realiteit en de paardenrennen

Het ligt voor de hand dat Peter Godwin door Mugabe en de zijnen zal worden afgedaan als een op zijn blanke nostalgie terende schrijver die de realiteit in Zimbabwe vanuit New York volledig uit het oog verloren is. Maar wie dit boek leest, weet beter. Als geen ander kan Godwin laten zien hoe hartverscheurend die realiteit is. Aan de ene kant Mugabes nietsontziende staatsterreur en aan de andere kant een dagje bij de paardenrennen: ondanks alle tegenspoed is er nog steeds een renbaan. Al is het geld niks waard, er wordt toch gewed. Als je vanuit dit perspectief over Harare uitkijkt, lijkt het nog een dynamische, zelfbewuste stad. Het detentiecentrum Dandara waar zoveel gefolterden een schrale vorm van verpleging krijgen, ligt hier nog geen 500 meter vandaan.

'Dat is het bizarre aan deze plek. Dat terwijl het geweld rondom woedt, er toch de illusie van normaal leven is, afstand nemend van alle gruwelijkheden. Hier staan mensen op paarden te wedden en nepchampagne te drinken. Het is, neem ik aan, het menselijk talent zich aan te kunnen passen, zelfs in de meest extreme omstandigheden.'

Godeke Donner heeft Nederlandse Letterkunde en Algemene Literatuurwetenschap gestudeerd aan de UvA en de Sorbonne-IV. Ze heeft in de afgelopen 25 jaar in onder andere Madrid, Buenos Aires, Paramaribo en Jakarta gewoond en schreef boekrecensies voor verschillende kranten.