Recensie: Een laboratorium voor het heden, om te blijven

Een Argentijnse Spanjaard schrijft over de Duitse Hans, een reiziger in de eerste helft van de negentiende eeuw, die langer dan gepland doorbrengt in een stad waar de straten steeds van plek veranderen. Hans is altijd op reis, maar als hij in Wandenburg aankomt, lukt het hem maar niet te vertrekken. Hij blijft onrustig, wordt eigenlijk ergens anders verwacht, al weet niemand door wie en waarom, maar kan maar niet ontsnappen aan de verleidingen die Wandenburg in vele vormen biedt. Zo is daar de wijze orgelman, wiens gezelschap Hans inspireert, de luidruchtige Spaanse Álvaro die hem in zijn hart sluit, maar vooral ook de lieftallige en bovendien buitengewoon intelligente Sofie. martien versteegh leest Andrés Neumans De eeuwreiziger (El viajero del siglo, vertaald door Corrie Rasink).

Hans ontmoet in het Duitse stadje Wandenburg de heer Gottlieb en wordt al snel uitgenodigd voor de salonmiddagen van diens dochter Sofie. Tijdens die middagen komen allerhande thema's aan bod en er wordt hevig gediscussieerd door het zeer diverse gezelschap. Literatuur is een veel besproken onderwerp. Zo ontkomt ook de historische roman, een populair genre in die tijd, niet aan een kritistische analyse:

'Dus vertelt u eens waarom historische romans u zo tegenstaan, als u wilt. Hans zuchtte. Kijk, begon Hans, het is niet dat ze me tegenstaan. Maar in mijn ogen zijn de boeken van Walter Schott, om van zijn imitators nog maar te zwijgen, bedrog. Niet omdat ze historisch zijn, maar juist omdat ze niét historisch zijn. De geschiedenis boeit me, en daarom vind ik die mode van historische romans kwalijk. Ik heb niets tegen het genre, alleen doet het de geschiedenis zelden recht. In vind dat het verleden geen tijdverdrijf moet zijn, maar een laboratorium om het heden te analyseren.'

Soms lijkt de dikke pil van Neuman zelf een ware negentiende-eeuwse roman, een historische roman welteverstaan, zo een met een heimelijke liefde. Maar ook met een spannende verhaallijn over een gemaskerde man die de veranderende straten van Wandenburg onveilig maakt, door daar regelmatig vrouwen lastig te vallen. Toch is het tegelijkertijd duidelijk dat het hier om een moderne roman gaat. Niet alleen worden veel van de thema's zo besproken dat ze ook op de actuele situatie van toepassing kunnen zijn (en is het op die manier 'een laboratorium om het heden te analyseren'), maar bovendien kiest Neuman voor een manier van schrijven die in de negentiende eeuw vast en zeker niet door de censuur heen zou zijn gekomen.

Zo aarzelt hij niet de liefdesescapades van Hans met (de met een ander verloofde) Sofie zeer expliciet weer te geven. Iets dat, zo laat literatuurkenner Piet Calis prachtig zien in zijn nieuwste boek Venus in minirok, pas sinds de jaren zestig van de afgelopen eeuw gebeurde in de literatuur, en zelfs toen nog op veel verzet stuitte.

Ook neemt Neuman het niet zo nauw met de regels der literatuur. Hij wisselt midden in een alinea van perspectief, soms haast zonder dat de lezer het door heeft. Of hij gaat ineens over naar een andere tijd en plek, zonder dat dat onmiddellijk duidelijk is. Soms is zijn verteller alwetend, maar soms ook niet. En regelmatig breidt hij eindoze zinnen aan elkaar. Daardoor komt het verhaal af en toe wat chaotisch over. Toch heeft Neuman vermoedelijk nagedacht over elk woord van deze ambitieuze roman, waar hij vijf jaar aan heeft geschreven.

Het verhaal zit vol maatschappelijke thematiek, die soms expliciet aan bod komt tijdens de discussies op de salonmiddagen, bijvoorbeeld in de vele gesprekken die het gezelschap voert over Europa:

'Kijk nou eens naar de schilderijen van het Congres van Wenen, weidde Álvaro uit, wat zie je dan?, hetzelfde als altijd!, tientallen papzakken die over het lot van Europa beslissen!, protocollaire clowns die bij elkaar zijn gekomen om zich vol te vreten en de datum van de volgende bijeenkomst vast te stellen!, een legioen bekakte heren die de ringen aan hun vingers ronddraaien en in naam van het volk hun handtekening zetten!'

Maar die maatschappelijke onderwerpen komen ook naar voren in de verhaallijn over de opstandige Sofie, die op allerlei manieren schopt tegen het leven dat ze geacht wordt als vrouw te leven. En ook in de persoon van Lamberg - een vriend van de orgelman -, die onder erbarmelijke omstandigheden in de lokale textielfabriek werkt en die bovendien, zo blijkt uit een korte scène, een homofiele relatie heeft, iets wat hij angstvallig verborgen houdt voor de rest van de wereld. Zelfs voor zijn vrienden.

De eeuwreiziger is een roman die veel aansnijdt, veel van verschillende kanten belicht, maar die weinig antwoorden geeft. Je zou kunnen zeggen dat je als lezer een van de personages van het boek wordt. Net als de anderen tast je totaal in het duister over het verleden van de mensen die je leert kennen, maar je krijgt desalniettemin veel van ze te zien in het jaar dat ook jij in Wanderburg doorbrengt. En misschien slaap je wel net als Hans in de herberg van de familie Zeit - wat een prachtig symbolische naam -, wachtend op het moment dat je de wonderlijke stad en daarmee het wonderlijke verhaal kunt verlaten. Terwijl je aan de andere kant het liefst altijd zou willen blijven.

Martien Versteegh studeerde Romaanse Talen en Culturen en is de drijvende kracht achter Donkigotte, dat beeld verwoordt en woord verbeeldt.