Recensie: Een reisverhalenschrijver? Hij vond van niet

Bruce Chatwin is een legende. Het nu verschenen, schitterende boek met al zijn brieven bewijst het. Begaafd was hij, altijd op zoek, lovable en voor zijn vrienden eeuwig trouw. Een jonge musicus die Bruce Chatwin in 1987 ontmoette, vertelt over hem: 'Na drie minuten was ik verliefd. Als een Sheherezade zat ik aan zijn bed terwijl hij me zijn verhalen vertelde. Er was letterlijk niets wat ik niet voor hem had gedaan. Ik aanbad hem. Hij was een van die mensen die de sleutel tot de wereld in handen hebben.'
Bruce Chatwin stierf in 1989 op achtenveertigjarige leeftijd. Naast vijf boeken schreef hij een verpletterende hoeveelheid brieven. Of het kaartjes, kladjes of lange brieven waren, in 1991 begon Nicholas Shakespeare al het materiaal te verzamelen, in eerste instantie voor een biografie, Bruce Chatwin, die in 1999 verscheen. In zevenentwintig landen sprak hij met mensen die ooit iets op schrift van Chatwin hadden ontvangen. En nu heeft hij samen met Chatwins weduwe Elizabeth de brieven verzameld en van aanvullend commentaar voorzien in een solide boek met de titel Under the Sun. DOOR GODEKE DONNER.

Het is een titel die Chatwin zelf had willen gebruiken, al had hij er nog geen boek voor. Het grote verschil tussen de biografie en het nu verschenen Under the Sun is dat ditmaal Chatwin zelf aan het woord is. Eigenlijk leest het als zijn autobiografie die helaas nooit verschenen is. In 1965 trouwde Bruce Chatwin met Elizabeth Chanler. Hij leerde haar kennen toen ze allebei voor Sotheby's in Londen werkten. Als lezer krijg je soms een onaangenaam gevoel want er zijn heel wat passages in brieven aan derden die niet voor haar ogen waren bedoeld en die zinspelen op kortstondige verhoudingen.

Zijn homosexualiteit hield hij op een enkele toespeling na geheim en tot het laatst ontkende hij dat hij Aids had. Op het pathetische af verzon hij mogelijke oorzaken van zijn ziekte. Intussen werd hij in New York door een bevriende schrijver 'het speeltje van alle vooraanstaande Amerikaanse vrouwen' (onder wie Jackie Onassis) genoemd.

Maar toch schreef hij de meeste en langste brieven aan zijn vrouw, juist omdat hij zo vaak ver van huis was. Soms ging ze mee op reis en bleek zij de meest doorgewinterde reiziger van de twee. Vanuit Chili schrijft Chatwin Elizabeth dat als ze straks elkaar in Peru zullen ontmoeten, 'zij de meest superb georganiseerde maatregelen zal hebben genomen voor onze expeditie' waarna puntsgewijs wordt opgesomd wat ze allemaal mee moet nemen: gedetailleerde landkaarten, een verrekijker, jeans (met maten erbij), zijn canvas laarzen, zijn warmste trui, een kooktoestel, batterijen voor zijn foto-apparatuur, slaapzakken, liefst een tent en naslagwerken - 'verstandige en niet sensationele graag' - over archeologische vondsten in Peru. Een groot pak zemelen moet ook altijd mee. Zo gaat het op elke reis waar zij zich bij aansluit.

Op pad als een Nomade

Maar vaker blijft zij thuis en gaat hij als de nomade die hij is op pad. Zijn eerste boek had The Nomadic Alternative moeten heten. Nog in zijn Sotheby-tijd had hij een voorwoord bij een catalogus over nomaden in Azië geschreven. Maar de uitgevers schrokken van het resultaat toen hij het in boekvorm aan hen voorlegde. Daarover zegt hij in zijn brieven niets maar de teleurstelling was hevig. 'The wretched book,' zoals hij het noemt, zal uiteindelijk niet meer dan een artikel in Vogue worden met tot zijn horreur als titel 'It's a Nomad, Nomad, Nomad World'. Niet lang daarna vraagt de Sunday Times hem reportages te schrijven over mensen en reizen. Daar pakt hij zijn eigen formaat op, wat twee jaar later met de aankondiging 'Ik ben naar Patagonië voor vier maanden' resulteert in zijn eerste boek, In Patagonië (In Patagonia).

Een schrijver is geboren. Tot op de dag van vandaag kun je in Gaiman, Trelew en andere plaatsen die Chatwin bezocht boze bewoners treffen die vinden dat hun onrecht is aangedaan door Chatwin. Zij nemen 't hem kwalijk dat hij zich niet bekendmaakte als schrijver maar zich voordeed als een geïnteresseerde reiziger. Juist die invalshoek, niet de verteller maar de belever zelf op de voorgrond, maakte dat niemand goed wist hoe zijn boeken benoemd moesten worden.

Zelf werd hij razend als hij een 'travel writer' werd genoemd. Hij vond dat hij romans schreef maar hoe moeilijk is dat vol te houden als de hoofdpersoon Bruce Chatwin is die opschrijft wat hij meemaakt. Hij noemde zich 'een literaire Cartier-Bresson,' maar zijn gesprekspartners hadden geen idee dat de camera draaide als hij met hen sprak. Zijn eerste herinneringen zijn die aan een rood lapje dierenhuid. Zijn oudoom Charlie Milward die zeeman was, nam het mee uit een grot in het zuidelijkste puntje van Chili en zo kwam het in het kabinet van zijn oma terecht. De rest is geschiedenis. In 1977 maakte In Patagonië Bruce Chatwin op slag beroemd.

Terwijl het boek in de maak was, schreef hij ook nog lange brieven aan zijn ouders, schoonouders en zijn vrouw. Argentinië verbaast hem door de Europese uitstraling, hij bewondert de kunstschatten bij rijke families thuis en huizen die steen voor steen geïmporteerd lijken te zijn uit Frankrijk. De esthetische blik is altijd paraat: 'Mijn rugzak heeft het prachtigste patina aangenomen.' Later, vanuit Toscane, schrijft hij dat geen van zijn critici goed heeft begrepen wat voor boek In Patagonië is.

'Ze hebben het over onclassificeerbaar proza, een mozaïek, een tapijt, een puzzel, een collage, maar niemand heeft door dat het een Wonderbaarlijke Reis is, met als essentieel ingrediënt het rode lapje huid. Patagonië is behalve een land een symbool; de meest vergelegen plek op aarde waar de mens te voet ging. Ik had er geen foto's in moeten zetten. Bij een eventuele herdruk laat ik ze eruit.'

Naar de Outback

Tussen het werken aan zijn volgende boek, De onderkoning van Ouidah (The Viceroy of Ouidah), door schrijft hij nog steeds zijn bijdragen voor de Sunday Times. Hij eet 'cuisine minceur' in Eugénie les Bains, rent voor de stieren uit in Pamplona en bezoekt Nadezhda Mandelstam in Moskou voor een interview. Australië komt al in beeld als zijn volgende boek De zwarte heuvel (On the Black Hill) nog moet verschijnen. In 1983 pakt hij het hele kaartsysteem dat hij ooit voor zijn nomadenboek had aangelegd in en reist af naar de Outback. En daar vindt hij het vehikel voor zijn eeuwige fixatie: een boek over de dolende Aboriginals. Het blijkt wel een kwelling om het boek te schrijven.

In 1986 schrijft hij aan zijn Italiaanse uitgever en vriend Roberto Calasso: 'Het gaat verschrikkelijk met het Australische boek: drie opeenvolgende versies heb ik al verscheurd. Het einde is nog niet in zicht, maar ik denk dat ik weet wat ik aan het doen ben.' Een half jaar later, zeventien jaar na de ondertekening van het oorspronkelijke contract, voltooit hij met behulp van zijn Amerikaanse uitgever De gezongen aarde (The Songlines). Als in november 1986 de eerste verschijnselen van zijn ziekte zich manifesteren schrijft hij aan Nicholas Shakespeare:

'Wat een drama! Een mergbeenschimmel die al mijn rode bloedlichaampjes heeft vernietigd. Uitsluitend voorgekomen bij tien Chinese boeren en bij een aan de Arabische kust aangespoelde orka. Ik heb het duidelijk in China opgelopen.'

Eindelijk erkenning?

De gezongen aarde wordt genomineerd voor de Thomas Cook Travel Award. Aan zijn uitgever schrijft Chatwin:

'Ik ben zeer vereerd maar De gezongen aarde is aan beide zijden van de oceaan als fictie gepubliceerd. De reis die het beschrijft, is een denkbeeldige; het is dan ook niet een reisboek in traditionele zin. Om verwarring te voorkomen moet ik je vragen de nominatie in te laten trekken.'

Utz (Utz), een compact Europees liefdesverhaal, kwam niet veel later uit. Het werd voor de Bookerprize genomineerd. Ook zijn vriend Salman Rushdie werd genomineerd met The Satanic Verses. Chatwin, opeens lyrisch omdat hij voor een literaire prijs was genomineerd, stelde voor dat wie won, de prijs met de ander zou delen. 'Ik zal erover nadenken,' antwoordde Rushdie. Beiden verloren van Peter Carey met zijn boek Oscar and Lucinda. Was dit brievenboek er geweest als Bruce Chatwin twintig jaar later was geboren? De digitale snelweg heeft hij niet gekend. Volgens Nicholas Shakespeare was Chatwin een gepersonifieerde voorloper van het internet: een allesverbindende supersnelweg zonder grenzen, met directe toegang tot de meest uiteenlopende culturen.

Godeke Donner heeft Nederlandse Letterkunde en Algemene Literatuurwetenschap gestudeerd aan de UvA en de Sorbonne-IV. Ze heeft in de afgelopen 25 jaar in onder andere Madrid, Buenos Aires, Paramaribo en Jakarta gewoond en schreef boekrecensies voor verschillende kranten.