Kortgeleden kwam ik in het bezit van de brieven en kaartjes die familie en vrienden vanuit Westerbork en andere concentratiekampen naar mijn grootouders gestuurd hebben. Het zijn schijnbaar onschuldige berichten waarvan je bij het lezen niet zou denken dat de afzenders niet lang nadat de brief of kaart verstuurd werd op een afgrijselijke manier om het leven zijn gebracht. De enige verwijzingen naar de gevangenschap in een nazikamp zijn de opdrukken op de brieven als 'Lager Westerbork' of 'Rückantwort nur auf Postkarten in deutscher Sprache'. Door ruth kief
De tekst op een van de kaarten luidt:'Meine liebste Fam: Es geht mich sehr gut, wir haben gut zu essen und regelmässige arbeit kussen an die kinderen, gegrüst deine liebe Barend.'
Vanaf het moment dat ik deze brieven onder ogen kreeg heb ik me steeds afgevraagd wat ze precies betekenen. Of, beter gezegd, wat ze precies vertellen, wat er achter deze brieven schuilgaat. Onlangs verscheen een boek dat helpt om deze berichten te interpreteren: Post uit de vergetelheid van Bennie Vlaskamp.
Het boek is een verzameling van Duitse postzegels uit de Tweede Wereldoorlog, en van brieven en kaarten uit de joodse getto’s en de Duitse concentratiekampen. Post uit de vergetelheid is ontstaan naar aanleiding van een expositie van deze brieven in Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Het boek kan dan ook gezien worden als een soort verlate catalogus bij de tentoonstelling. Dit verklaart ook de vorm, die in eerste instantie wat vreemd voorkomt; het boek lijkt soms te hinken op twee gedachten: aan de ene kant wil het leken informeren en geeft het veel informatie over specifieke gebeurtenissen en personen zoals Goebbels en de Rijksdagbrand, aan de andere kant bevat het boek vooral veel materiaal voor mensen die zich al langer in het onderwerp verdiepen. Zo zijn er bijvoorbeeld veel verschillende postzegels met Hitlers beeltenis in opgenomen.
Het beste is om het boek te lezen alsof het een expositie is: je kijkt vooral naar de tentoongestelde stukken, en daar waar je meer achtergrondinformatie nodig hebt lees je de bijschriften. Over hoe het eraan toe ging in de joodse getto’s, of hoe de nazi’s via de post propaganda bedreven. Fascinerend om te lezen is bijvoorbeeld dat de geallieerden door het verspreiden van vervalste brieven van gesneuvelde Duitse soldaten de moraal van de Duitsers probeerden te breken. Of dat ze valse postzegels verspreidden waarop het gezicht van Hitler vervangen is door een doodshoofd.
Maar zoals dat ook voor tentoonstellingen geldt: hoe verhelderend de annotaties ook kunnen zijn, waar het vooral om draait zijn de stukken zelf, de historische documenten. Vlaskamp heeft een indrukwekkende collectie brieven uit verschillende getto’s en concentratiekampen verzameld. Het lezen van de brieven is aangrijpend. Met elke brief ontvouwt zich een nieuw verhaal dat zodra het begonnen is ook meteen weer ophoudt. Kinderen die vanuit het kamp brieven aan hun ouders sturen, bezorgd omdat ze alsmaar niets van hen horen. Een man die zijn vrouw en kinderen probeert op te beuren. Maar ook veel schijnbaar nietszeggende berichten, zoals bovenstaand kaartje van mijn oudoom Barend.
In de brieven en de bijschriften vind ik ook informatie die me op weg kan helpen met de interpretatie van de brieven van mijn familie. Zo beschrijft Vlaskamp dat de brieven vooral tot doel hadden het thuisfront ervan te overtuigen dat er geen vreemde dingen in de kampen gebeurden, dat het echt werkkampen en geen concentratiekampen waren. Ook gold er een strenge censuur: berichten moesten vaak in het Duits worden geschreven zodat de nazi’s konden controleren of er niet over de verschrikkingen in de kampen geschreven werd. Zo werd iedereen gedwongen om te schrijven dat ze zich in werkkampen bevonden en dat het goed met ze ging. De kaart van mijn oudoom is hier een schoolvoorbeeld van, zozeer zelfs dat je je afvraagt of hij de precieze bewoording zelf gekozen heeft of dat iemand hem het bericht gedicteerd heeft. Hoe dan ook moet de kaart op de ontvanger ervan, mijn grootmoeder, een averechts effect hebben gehad. Dit is immers niet de toon die je verwacht als je broer na plotseling opgepakt en gedeporteerd te zijn je een bericht stuurt. Mijn grootouders wisten door hun vriendschappen met Duitse socialisten wat zich afspeelde in de kampen, en deze afstandelijke kaart en de andere berichten die zij van de opgepakte familieleden ontvingen zullen voor hen een bevestiging zijn geweest dat er daar iets verschrikkelijks gebeurde.
Dat is, denk ik nu, wat deze kaart hun vertelde. Dat, en het feit dat Barend gelukkig nog leefde. 'Meine liebste fam: Ik leef!' Barend heeft het einde van de oorlog bijna gehaald. Hij is een van de velen die tijdens de dodenmarsen niet meer bij konden blijven. Ergens tussen Polen en Duitsland is hij door de nazi’s neergeschoten.