Recensie: Op drift of ontketend? Nederland volgens Bas Heijne

‘De grote kwestie die de afgelopen jaren als een rode draad door alle discussie en debat heeft gelopen, hoe te leven in een samenleving die geen gemeenschap meer is, valt niet op te lossen.’ Dat stelt Bas Heijne in het essay dat zijn nieuwe bundel Harde liefde. Nederland op zoek naar zichzelf besluit. Wie hem vast leest in NRC Handelsblad weet dat Heijne geen fatalist is maar een realist, als geen ander in staat zijn eigen tijd met gezonde afstand te bekijken. Het politieke bedrijf, de televisiecultuur, de opgeleefde belangstelling voor de nationale geschiedenis, de discussie rondom migratie en islam: Heijne denkt er het zijne van en zet zijn kritiek helder en zonder omhaal van woorden op papier. Door esther wils.

Toen Heijne in 2001 columns begon te schrijven, koos hij twee ruime thema’s om richting te geven aan zijn werk: het idee van Nederland en de (on)mogelijkheid van een nationale identiteit in tijden van immigratie en globalisering, en de plaats van moraal in de huidige geëmancipeerde en zwaar geïndividualiseerde samenleving. Voor de linkse politiek zijn het schijnbaar overleefde vraagstukken, onderdeel van de rechtse agenda, maar in de loop van het afgelopen decennium komen ze steeds vaker en nadrukkelijker terug en blijken ze een bron van veel onenigheid.

Heijne had dat al voorzien, en die onafhankelijkheid van modes typeert zijn manier van denken. Door de zaken in andere termen te stellen kan hij zeer effectief blokkades in het debat uit de weg ruimen. Nederland is bijvoorbeeld goed in herdenken maar slaagt er niet in te verwerken, waardoor aan de Dodenherdenking geen nieuwe inhoud gegeven kan worden, de ceremonie uitgehold raakt en krampachtig verweer tegen Duitse aanwezigheid ook nu nog overheerst. Of: de kwestie omtrent de cartoons van Nekschot is net als de irritatie over de weigering van een imam om een dameshand te schudden, vooral een uiting van overgevoeligheden die ten onrechte worden gewogen als beslissend voor de vrijheid van meningsuiting. Of: ‘“Angst” doet geen recht aan de gretigheid waarmee meningen en emoties geuit worden… […] Wie geen vaste ankerplaats meer heeft, raakt onherroepelijk op drift, maar je kunt hem net zo goed ontkétend noemen.’  Clichés sneuvelen eenvoudig bij Heijne, aan politieke correctheid heeft hij geen boodschap:

‘Veel debat in Nederland is onzinnig, maar je kunt niet zeggen dat het niet vitaal is. Schelden is wellustig, het gebrek aan nuance is verzaligd, de eindeloze opeenstapeling van karikaturen en beledigingen en ongeremd vijanddenken – het lijkt op een orgie.
Een orgie, dat vergeet men wel eens, is lekker. De afrekening die op dit moment plaatsheeft, heeft weinig met de noodzaak van religiekritiek, het veiligstellen van de vrijheid van meningsuiting, de ongehoorde stem van de hardwerkende burger, enzovoort, te maken. Het is een afrekening met een bestuurlijke elite die haar zwakheden niet meer kan verbergen, maar ook met iedere vorm van bedachtzaamheid, nuancering met de beschouwende blik, het boven de partijen staan.
[…] … als het denken in simpele vijandbeelden bij uitstek menselijk is, wanneer het partij kiezen tegen iedere weldenkendheid in onze genen zit, ontzeg je ons dan ook niet onze menselijkheid wanneer je dat soort gevoelens negeert? Hoe gaat het humanisme, dat uitgaat van de mens zoals hij is, om met menselijke gevoelens en instincten die hem niet welgevallig zijn?’

Heijne is behalve scherp en verstandig ook een beetje nurks in zijn columns, hij loopt zelden ergens warm voor – logisch gevolg van het kritische programma dat hij zichzelf heeft gesteld. Waarschijnlijk is het mooiste essay daardoor wel dat waarin de literatuur – een grote liefde, zijn oorspronkelijke vakgebied en het tweede waarop hij als criticus werkzaam is – de hoofdrol speelt. In ‘Kortzichtigheid’ stelt hij de wijsheid van Louis Couperus ten voorbeeld aan hedendaagse regenten; diens klassieker De stille kracht biedt het inzicht dat leiderschap in crisis raakt als de bestuurder, in dit geval resident Van Oudijck, zonder kennis van de omstandigheden of gevoeligheid voor de aard en cultuur van de mensen die hem omringen – de ‘tintwisseling van zijn leven’ –, handelt naar ‘zijn ideeën en principes’. ‘Logica, regels, theorie – het werkt allemaal averechts wanneer gevoeligheid, intuïtie, en empathie ontbreken,’ schrijft Heijne, en biedt de lezer een zeldzaam kijkje in de positieve waarden waar hij wel degelijk in gelooft.

Esther Wils is redactiesecretaris van algemeen cultureel en literair tijdschrift De Gids.