Recensie: Stellig het mooiste boek van de Verlichting

Een boek over een boek. Dat is The Book that Changed Europe. Het gaat over de in de jaren 1723 tot en met 1737 bij de Amsterdamse uitgever J.F. Bernard in zeven foliodelen verschenen Cérémonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde représentées par des figures dessinées de la main de Bernard Picart: avec une explication historique, & quelques dissertations curieuses, en is geschreven door twee Amerikaanse historici van de universiteit van Los Angeles, Lynn Hunt en Margaret C. Jacob, en ‘onze eigen’ Wijnand Mijnhardt, hoogleraar Vergelijkende Wetenschapsgeschiedenis te Utrecht, bekend door zijn vele publicaties over met name de zeventiende en achttiende eeuw. 

Het boek van Hunt, Jacob en Mijnhardt en hun aandacht voor Cérémonies et coutumes religieuses is om (ten minste) drie redenen belangrijk. Allereerst voor het begrijpen van de Verlichting. Tweede - en wat mij betreft belangrijkste - reden is dat de auteurs voor het voetlicht brengen dat de tekst van de zeven delen Cérémonies et coutumes religieuses tevens geschreven blijkt door Jean Frédéric Bernard. Hij staat als uitgever vermeld op het titelblad, maar blijkt nu ook de schrijver van de tekst. Een derde reden om aandacht te schenken aan het boek over Cérémonies et coutumes religieuses is de samenwerking tussen graficus en schrijver, tussen de graficus Bernard Picart en de schrijver Jean Frédéric Bernard.

Het in de achttiende eeuw verschenen Cérémonies et coutumes religieuses heeft nooit voldoende aandacht gekregen van schrijvers over de Verlichting. Oorzaak daarvan is dat Jean Frédéric Bernard niet op het boek vermeldde dat hij niet alleen de uitgever ervan was, maar ook de schrijver. Zo kwam het dat men geen aandacht aan de tekst besteedde, en Cérémonies et coutumes zag als een verzameling prenten van de beroemde Bernard Picart. Men kan speculeren over de reden van deze anonimiteit. Hunt, Jacob en Mijnhardt wijzen op de blijkbaar onweerstaanbare behoefte van J.F. Bernard tot mystificatie, en op zijn vrees voor vervolging. Als kind was hij met zijn ouders, vooraanstaande Hugenoten, en hun gezin Frankrijk ontvlucht bij de herroeping van het Edict van Nantes door Lodewijk XIV in 1685. Men dient de vervolging en de onbarmhartige wreedheid daarvan door deze protestanten onder Lodewijk XIV niet te onderschatten; ze doet denken aan die van de joden door de Nazi’s (althans vóórdat de Nazi’s besloten tot vernietiging van de joden). Hunt, Jacob en Mijnhardt voeren verder aan dat de figuur van ‘de auteur’ nog niet bestond toen Cérémonies et coutumes religieuses het licht zag. Hoe het ook zij, door deze anonimiteit is J.F. Bernard en diens, naar mijn gevoel grote, betekenis voor de Verlichting onderbelicht gebleven.

Want Bernard heeft niet alleen de tekst van Cérémonies et coutumes religieuses geschreven, maar is de schrijver van wat een heel oeuvre blijkt te zijn. Te noemen zijn zijn Reflexions morales satiriques & comiques, sur les moeurs de nôtre siécle uit 1711 (Keulen, Pierre Marteau), dat Montesquieu moet hebben geïnspireerd bij het schrijven van zijn Perzische Brieven. Voorts zijn Etat de l’homme dans le peché originel uit 1714, geënt op Adriaan Beverland. En dan zijn bundels opstellen, de Dialoques critiques et philosophiques uit 1730 en de Dissertations mêlées, sur divers sujets importans et curieux uit 1740. Bernard schreef daarnaast een reisboek, Voyages au Nord en hij voltooide de Histoire critique des journaux van Denis Camusat, dat door Hunt, Jacob en Mijnhardt een meesterwerk wordt genoemd. Het merkwaardige is dat Bernard al deze boeken anoniem schreef, zonder te vermelden dat hij de auteur ervan was. Dat is natuurlijk een patent middel om onbekend te blijven. Het boek van Hunt, Jacob en Mijnhardt roept dan ook de opwindende sensatie op dat een geheel nieuwe figuur wordt ontdekt, Jean Frédéric Bernard, ‘gentleman-uitgever’. Daarmee is Bernard een paradigma van de Verlichting. Want dat tijdperk is niet slechts voortgekomen uit het gedachtegoed van grote namen. Het gaat bij de Verlichting om een mentaliteit, door duizenden als zodanig ervaren, en verspreid door uitgevers.

De boodschap van Cérémonies et coutumes religieuses was er één van tolerantie. Deze berustte op strikt rationele grondslag: godsdiensten laten zich, aldus Picart en Bernard, vergelijken. Ze draaien allemaal om dezelfde gevoelens van ontzag en angst van de gelovigen. Uit deze vergelijkbaarheid volgt dat alle godsdiensten evenveel recht hebben op respect. Vervolgens worden godsdiensten, zonder uitzondering, geüsurpeerd door rabbi’s, mollah’s of pastoors, kortom door geestelijken. Zij gebruiken die godsdienst voor hun eigen belang. Deze rationele, vergelijkende benadering van godsdiensten was nieuw in de achttiende eeuw. Eerder al hadden Pierre Bayle en John Locke tolerantie bepleit, maar dat was vooral op filosofische gronden. Vergelijking leidt noodzakelijk tot respect en daarmee tot tolerantie. Daarom was Cérémonies et coutumes religieuses een boek dat Europa veranderde. In ieder geval gaat het hier om een benadering die typisch is voor de Verlichting.

Naar Hunt, Jacob en Mijnhardt betogen, blijkt uit Cérémonies et coutumes religieuses dat Bernard Picard en Jean Frédéric Bernard nauw hebben samengewerkt. Dat was, zo stellen zij, een in de achttiende eeuw zeldzaam verschijnsel. De prenten van Picart spreken dezelfde taal als de tekst, en hebben zelfstandige betekenis. Vreemde godsdiensten zijn niet vreemd, maar algemeen menselijk. Zij nopen tot respect, en dus tot verdraagzaamheid. Dat is een boodschap uit de achttiende eeuw, die in de negentiende vergeten is; met de macht van de Europese grootmachten en hun veroveringen nam ook het gevoel van superioriteit van de christelijke godsdienst toe.

Het boek van Hunt, Jacob en Mijnhardt heeft twee delen. In het eerste deel vindt men beschouwingen over de Hollandse uitgevers in de achttiende eeuw en de hier heersende vrijheid; er was geen censuur als het om godsdienst ging. Dit deel bevat voorts een belangwekkend hoofdstuk over de gedachtewereld van een achttiende-eeuwse schrijver, naast biografieën van Bernard Picart – die eerst katholiek was maar protestant werd - en Jean Frédéric Bernard. Na diens overlijden zette Marc Michel Rey de uitgeverij van Bernard voort en trouwde met Elisabeth Bernard, de tweede dochter van Jean Frédéric. In het tweede deel wordt ingegaan op de inhoud van de zeven delen van Cérémonies et coutumes religieuses. Zo kan men daarin lezen dat de joodse godsdienst destijds werd beschouwd als de moeder van zowel het christendom als de islam. De zeven folio-delen van Cérémonies et coutumes religieuses bevatten voorts prenten bij en besprekingen van een grote hoeveelheid godsdiensten. Zij verschenen in een tijdsbestek van ongeveer veertien jaar. Het laatste deel (over de islam, tevens Aanvullingen) verscheen drie jaar na de dood van Bernard Picart.

The Book that Changed Europe is fraai verzorgd; de papieren omslag is in diepdruk, de illustraties doen de oorspronkelijke prenten van Bernard Picart goed uitkomen. Zij zijn verspreid door het boek geplaatst en ondersteunen de tekst. Jammer is dat niet duidelijk wordt wie van de drie schrijvers welk hoofdstuk voor zijn rekening heeft genomen; evenzeer dat een beknopte bibliografie ontbreekt. Dat vereenvoudigt het vinden van een titel niet. Men zal het met de noten moeten doen; gelukkig zijn die uitstekend, en verwijzen naar veel onbekende en interessante lectuur.

Cérémonies et coutumes religieuses is stellig, na de Encyclopédie van d’Alembert en Diderot, het meest omvangrijke, maar vooral het mooiste boek van de Verlichting. We kunnen er trots op zijn dat het in Amsterdam is uitgegeven, en dat de boodschap er één van tolerantie is; ook in de achttiende eeuw gold de Republiek als pays de liberté.

David Peeperkorn is jurist. Hij schreef Jean-Jacques Rousseau en zijn uitgever Marc-Michel Rey, en leverde een bijdrage aan het zojuist bij Uitgeverij Bas Lubberhuizen verschenen Ik heb u den Havelaar niet verkocht.