Recensie: Toewijding aan de publieke zaak

Wie op de dag van de verkiezingen het boek De Formatie van Ed van Thijn leest, kan de schrik om het hart slaan. Van Thijn schetst een donker beeld van de huidige politiek. Het debat wordt steeds scherper en onbeschofter en politieke partijen durven steeds minder kleur te bekennen in hun jacht op de kiezer. Burgers wenden zich dan ook af van de politiek. En hoewel dit beeld voor veel lezers herkenbaar zal zijn, bieden de voorgestelde oplossingen te weinig soelaas. Door arjan vliegenthart

Het boek van Van Thijn is vooral een waarschuwing; Van Thijn ziet de democratie ontsporen en vindt dat er snel ingrijpende maatregelen moeten worden genomen. Concreet pleit hij voor een gematigd districtenstelsel, een gekozen formateur en een gekozen burgemeester. En hoewel voor elk van deze voorstellen iets te zeggen is (en er vaak ook nog heel wat tegenin te brengen is), is het vooral de vraag of veranderingen in de politieke spelregels nu ook daadwerkelijk tot een ander politiek klimaat zullen leiden. Regels zijn belangrijk, maar minstens zo belangrijk is het gedrag van de spelers die met deze regels omgaan.

En daar zit wellicht nog een groter probleem. Door individualisering en het economisch beleid van de afgelopen decennia dat vooral een ‘ieder-voor-zich’-mentaliteit promootte, is de Nederlandse politiek veranderd. Politiek is steeds meer een beroep geworden, goed voor het eigen CV en tegen goede arbeidsvoorwaarden, in plaats van een roeping. Mede als gevolg daarvan staat het beroep van politicus niet hoog in aanzien. We doen het volgens sommigen slechter dan tweedehands autoverkopers, en dan zeg ik dat nog met enige schroom ten opzichte van de tweedehands autoverkoper. Ook dat is overigens geen unicum. Politici worden door burgers ook altijd afgerekend op de mate waarin zij hun eigen uitgangspunten in hun eigen praktijk waarmaken. En juist daar faalt de politiek te vaak.

Daarmee is niet gezegd dat politici op voorhand niet deugen. Evenmin is daarmee gezegd dat politici slechts 'van' de politiek leven. Er zijn genoeg voorbeelden van politici die hun werk 'voor' de publieke zaak doen. Dat is niet gebonden aan een ideologie maar veeleer aan eigen waarden en normen. Toewijding aan de publieke zaak is een groot goed, dat mag op de dag van de verkiezingen nog wel eens benadrukt worden. Een vitale democratie vraagt om participerende burgers, die meer zijn dan consumenten van publieke goederen. Een vitale democratie heeft vitale volksvertegenwoordigers nodig, die bereid zijn zo nodig hun eigen belang ondergeschikt te maken aan het algemene belang. Dat is uiteindelijk van veel groter belang dan het sleutelen aan de politieke spelregels.

Daarmee is niet gezegd dat de waarschuwing van Van Thijn zomaar in de wind geslagen kan worden. Er zijn op dit moment grotere maatschappelijke spanningen, maar op zichzelf is dat niet nieuw. We leven in onzekere tijden waarin de samenleving snel verandert en waarin mensen bezorgd zijn om hun baan en hun toekomst. Dat wordt weerspiegeld in de politiek, waar onzekerheid leidt tot de snelle opkomst en ondergang van nieuwe politieke partijen. De politieke uitdaging bestaat er dan uit mensen aan de ene kant openheid te geven over de eigen doelstellingen en klare wijn te schenken over het te voeren beleid. Tegelijkertijd zouden partijen zekerheid en houvast moeten bieden in een wereld die zo snel verandert. Zodat burgers zich in het politieke bestel ook daadwerkelijk thuis kunnen voelen. Als dat door moedige politici gebeurt, komen we ook de huidige politieke crisis daadwerkelijk te boven.

Arjan Vliegenthart is docent Internationale Betrekkingen aan de Vrije Universiteit Amsterdam en lid van de Eerste Kamer namens de SP.