Recensie: Voor God en Vaderland! De Krimoorlog aan de vergetelheid ontrukt

Eerder dit jaar kwam de Britse historicus Orlando Figes in opspraak omdat hij op Amazon negatieve reviews had geplaatst bij boeken van collega's over de Russische geschiedenis, zoals van Rachel Polonsky en Robert Service. Dat had Figes weliswaar anoniem gedaan, maar niet anoniem genoeg - en een schandaal was geboren. Met Crimea. The Last Crusade (de vertaling De Krimoorlog of de vernedering van Rusland verschijnt in december) heeft hij de aandacht weer weten te verplaatsen naar zijn werk en schrijfkunst. Crimea is een boek dat alles goed moet maken - en daarin slaagt Figes met vlag en wimpel.

De Amazon-affaire zou bijna doen vergeten dat Figes naam gemaakt heeft met boeken als People's Tragedy: Russian Revolution 1891-1924 (Tragedie van een volk, over de Russische Revolutie), Natasha's Dance (Natasja's dans, een cultuurgeschiedenis van Rusland) en The Whisperers (Fluisteraars, over het Russische privé-leven onder Stalins bewind). Als hij niet al een star historian geweest was, zou je haast vermoeden dat Amazongate een publicitair opzetje was, om een vrijwel vergeten en weinig sexy onderwerp als de Krimoorlog aan de man te brengen.

Krimoorlog? Welke Krimoorlog?

Want wie weet er nu eigenlijk nog waar de Krimoorlog over ging? The Charge of the Light Brigade (iets spreekwoordelijk doms met de Britse cavalerie, die heroïsch collectief sneuvelde), het beleg van Sebastopol (duurde absurd lang) en natuurlijk Florence Nightingale (the Lady with the Lamp, mythische heldin en rolmodel) - weinigen komen veel verder dan dit. En natuurlijk komen deze episodes uitgebreid aan de orde (zowel de mythen als wat daar aan schort), maar ze vormen bepaald niet de hoofdmoot van het boek.

Figes besteedt veel aandacht aan de aanloop naar de oorlog en benadrukt sterk de rol van religie in dit conflict, evenals het in veel opzichten moderne karakter van de oorlog en de grote gevolgen ervan, waarbij hij ook nog eens voorbeeldig gebruikt maak van bronnen uit alle deelnemende landen. Bovendien is Figes een schrijver die een meeslepende stijl weet te combineren met gedegen onderzoek en een genuanceerd betoog: behalve leerzaam is Crimea ook nog eens bijzonder prettig leesbaar.

Een religieuze oorlog

Wie op een militaire geschiedenis hoopt, moet het nodige geduld hebben: Figes neemt de ruimte om de internationale context en gevoeligheden uit te leggen. Het Ottomaanse Rijk stond halverwege de negentiende eeuw volgens velen op instorten (al zou dat pas na de Eerste Wereldoorlog daadwerkelijk gebeuren), en zowel Rusland als Oostenrijk-Hongarije wilden profiteren van de ineenstorting ervan - met name op de Balkan. Rusland was echter een nog steeds groeiende wereldmacht, terwijl Oostenrijk-Hongarije verzwakt was. Al sinds de zeventiende eeuw had Rusland keer op keer oorlog gevoerd tegen het Ottomaanse Rijk, en de Krimoorlog was in zekere zin alleen maar de zoveelste episode in dit conflict - met het verschil dat Frankrijk en Engeland zich erin mengden, waarmee het een Europese oorlog werd.

Rusland beschouwde zichzelf als beschermer van de orthodoxe Christenheid, en kende zichzelf het recht toe zich te mengen in religieuze aangelegenheden in het Heilige Land - dat in Ottomaans gebied lag. Deze religieuze factor in de twisten wordt volgens Figes vaak onderschat, omdat we door een moderne bril kijken en imperialisme in deze tijd als de voornaamste oorzaak zien van internationale conflicten. De Russen hadden een religieuze missie, die gelukkig strookte met hun imperialistische belangen. Tenslotte was Moskou het Derde Rome, de erfgenaam van Rome en Constantinopel. Dit verklaart dan ook de ondertitel The Last Crusade.

Een moderne oorlog?

Figes benadrukt de moderne aspecten van de Krimoorlog, die vaak pas aan de Eerste Wereldoorlog worden toegekend. Tijdens de Krimoorlog bestonden er al uitgebreide loopgravenstelsels, spoorwegen en stoomschepen. Oorlogsverslaggevers en fotografen maakten de oorlog tot een newspaper war die de publieke opinie in de deelnemende landen sterk beïnvloedde. Britse krantenmagnaten ontdekten dat ze meer kranten verkochten naarmate de koppen strijdlustiger waren. Tegelijkertijd doet deze oorlog erg ouderwets aan: de Charge of the Light Brigade was een fiasco, de aristocraten die de dienst uitmaakten waren duidelijk lang niet allemaal op hun taak berekend, en nog steeds stierven er vele malen meer soldaten aan ziekten dan aan oorlogsgeweld.

Gevolgen & mythen

Figes beschouwt de Krimoorlog als een slachtoffer van de Wereldoorlogen die zouden volgen in de twintigste eeuw: daardoor zijn we ons nauwelijks meer bewust van de enorme impact ervan. In zijn tijd was de Krimoorlog de grootste Europese oorlog, die het Europese machtsevenwicht - zoals dat sinds 1815 bestaan had - tot een einde bracht. Zonder de Krimoorlog waren de eenwording van Duitsland en Italië en de oorlogen van Bismarck tegen Denemarken, Oostenrijk-Hongarije en Frankrijk nauwelijks denkbaar geweest.

Het vreemde is dat vrijwel niemand blij was met de afloop van de oorlog. De Russen hadden verloren en de meeste doden te betreuren; de Britten hadden de minste slachtoffers, maar ook de teleurstelling dat Frankrijk de overwinning grotendeels had bevochten; het Ottomaanse Rijk was ontsnapt aan de ondergang, maar de zwakte bleef; en voor Frankrijk was de nederlaag in de Frans-Duitse oorlog (1870-1871) zóveel dramatischer dat de Krimoorlog snel vergeten werd. Het resultaat was in ieder geval dat de status quo van the Concert of Europe doorbroken was: hoewel deze oorlog achteraf door de participanten vooral als 'senseless' en 'unnecessary' bestempeld werd, hadden de Europese machten ontdekt dat Europese oorlogen weer mogelijk waren en dat de machtsbalans veranderd kon worden - met alle gevolgen in de negentiende en twintigste eeuw vandien.

Joop Hopster is redacteur van het Historisch Café en werkzaam bij Athenaeum Boekhandel als rubrieksbeheerder Geschiedenis en Politiek.

N.B. Orlando Figes wordt op maandagavond 13 december in SPUI25 geïnterviewd nav. het verschijnen van De Krimoorlog of de vernedering van Rusland. De toegang is gratis, aanmelden echter noodzakelijk.