Recensie: Zelden een medemenselijker verhaal over hersenen

Na zijn veelgeprezen Musicofilia is Oliver Sacks, de Britise neuroloog die sinds decennia in de Verenigde Staten woont en werkt, terug met een nieuw boek. Het innerlijk oog (The Mind's Eye, vertaald door Han Visserman) is een werk in de traditie van zijn bestseller De man die zijn vrouw voor een hoed hield. Met de gedetailleerde en persoonlijke beschrijvingen van patiënten uit zijn klinische praktijk creëerde Sacks een niche waar hij werelfaam mee verwierf.
Ook in Het innerlijk oog staan weer ontroerende, intrigerende en verbazingwekkende verhalen uit Sacks’ praktijk. Hoewel er wel eens is gesuggereerd dat Sacks zijn patiënten exploiteert ten behoeve van zijn literaire ambities, doemt er uit zijn werk een heel ander beeld op. Sacks toont zich een warme en zeer betrokken arts, die ver uit zijn comfort zone stapt om zijn patiënten te kunnen begrijpen en ondersteunen. Door christianne vink.

Ingrijpende leesblindheid

Zo vertelt hij in Het innerlijk oog over concertpianiste Lillian Kallir, die last krijgt van leesblindheid, en zelfs geen muzieknoot meer kan lezen. Kallirs resultaten op visustests waren zo slecht dat Sacks geen idee had hoe ze zich in het dagelijks leven redde. Hoe kan je autorijden als je de verkeersborden niet meer kan lezen, hoe haal je boodschappen in een supermarkt? Sacks gaat zijn patiënte in haar eigen vertrouwde omgeving bezoeken en observeert haar terwijl ze thee zet, met haar man praat, piano speelt en rommelt in haar huis. Kallir blijkt er allerlei strategieën op na te houden om haar handicap te compenseren, tot grote bewondering van Sacks die dit uitvoerig uit de doeken doet.

Wanneer hij haar enkele maanden later weer bezoekt, gaan ze een eindje samen wandelen. Lillian Kallir is dan nog verder achteruit gegaan en kan behoorlijk gedesoriënteerd raken. Omdat ze nog wel sterk reageert op kleuren dost Sacks zichzelf van top tot teen in het rood uit. Zo kan zijn patiënte hem lokaliseren, mochten ze elkaar kwijtraken.

Tussen de persoonlijke verhalen door weeft Sacks een begrijpelijk college neurofysiologie dat smaakt naar meer. De hersenen blijken nog mysterieuzer en ingenieuzer dan vermoed. Maar vooral de impact van neurologische schade op het dagelijks leven wordt glashelder. Voor iedereen die te maken heeft met de gevolgen hiervan is dit boek verplichte kost. Zelden zul je een betere indruk krijgen van de enorme invloed op alledaagse zaken, maar ook van de onvermoede creativiteit van degenen die het raakt.

De doodsangst van de arts

Dan neemt het boek een andere wending, het krijgt een nog persoonlijker toon. De schrijver blijkt zelf een oogtumor te hebben gehad, en heeft in die periode een dagboek bijgehouden, incluis tekeningen van zijn gezichtsveld die ook zijn afgedrukt in het boek. Sacks toont zich hier op zijn kwetsbaarst, en spreekt onbeschroomd en indringend van de enorme onzekerheid, de pijn van de behandeling en de doodsangst die hij ervoer: 'Ik moest mezelf met slaappillen uitschakelen.'

Het boek eindigt met een beschouwing van gezichtsvermogen en blindheid: 'In hoeverre zijn we zelf bewerkers of scheppers van onze ervaringen en tot op welke hoogte geven we onze hersenen door ervaring vorm?' Bij het antwoorden van die niet alleen neurologische, maar ook filosofische vraag, speelt taal een hoofdrol: 'Taal kan mogelijk maken wat in principe onmogelijk zou moeten zijn. Het kan ons allen, zelfs blindgeborenen, in staat stellen met andermans ogen te zien.'

Sacks’ hang naar volledigheid kent een keerzijde, sommige details zouden achterwege kunnen blijven zonder de inhoud aan te tasten. Maar dat vergeef je hem al snel. Sacks heeft gewoon een hoop te vertellen en hij is niet benauwd over zichzelf net zo’n boekje open te doen als over zijn patiënten. Daarmee is Het innerlijk oog meer dan interessant; het is menselijk.

Christianne Vink is biologisch psycholoog, freelance journalist en docent aan de UvA. In februari 2011 verschijnt mede van haar hand Holy Smoke.