Recensie: Zygmunt Bauman en het mascararaadsel

In de stad Leeds woont een man die de afgelopen tien jaar zo’n twintig boeken schreef over onderwerpen die u interesseren, zoals liefde, shoppen, globalisering, stadsleven, klimaat, Twitter, opvoeding van kinderen, onderwijs, eenzaamheid, online sex, levenskunst, sms-jes en long lasting mascara. Zijn naam is Zygmunt Bauman (Polen, 1925) en hij ziet er zo uit.

De vloeibare cultuurpessimist

Bauman is cultuurpessimist. Zo noemt hij zichzelf niet, denk ik. Niemand wil in onze tijd nog cultuurpessimist heten, net zo als niemand ‘zeiksnor’ genoemd wil worden, of ‘sta-in-de-weg’. Maar hij is het echt, cultuurpessimist: hij heeft een scherper oog voor dingen die slecht gaan dan voor dingen die goed gaan.

En dat is prachtig, want cultuurpessimisten zijn nuttig. Het zijn advocaten van de duivel, professionele sta-in-de-wegs, worst case scenarioschrijvers. Zonder hen draait de samenleving minder soepel, zoals de samenleving ook niet soepel zou draaien zonder het gemopper en de argwaan van journalisten, registeraccountants en testpiloten.

Cultuurpessimisten zijn vaak oud. Dat komt omdat jonge mensen niet beter kunnen weten dan dat alles gaat zoals het gaat. En omdat mensen van middelbare leeftijd wel beter kunnen weten, maar niet durven te mopperen, uit vrees oubollig te zijn. Ouden van dagen echter hebben soms die heerlijke fuck it-mentaliteit en spreken vrijuit. Ook tellen ze meer levensjaren. Daarmee beschikken ze in principe over een grotere dataset aan vergelijkingsmateriaal.

De naam Zygmunt Bauman kwam ik wel eens tegen in artikelen over de media en over de grote stad (geschriften waarin ook namen als Foucault vielen). Ik wist dat Bauman in de jaren tachtig verstandige dingen had geschreven over de Holocaust. En dat zijn recente boeken vaak het woord liquid in de titel hebben (bijvoorbeeld: Liquid Life, Liquid Fear, Liquid Times). Want volgens Bauman is onze tijd vloeibaar.

Waarschuwing: ik las alleen zijn laatste boek, nog geen drie procent van zijn oeuvre. Het heet 44 Letters From the Liquid Modern World (2010) en is een bundeling essays voor de vrouwenbijlage van de Italiaanse krant La Repubblica. De artikelen gaan over moderne dingen, zoals Facebook, gated communities, de kredietcrisis , tv-reclames.

Het doel van Bauman is om juist het alledaagse aan een onderzoek te onderwerpen:

'Nothing escapes scrutiny so stubbornly as the ordinary things of everyday life, hiding in the light of deceptive and misleading familiarity.'

Daar hou ik van. Het deed me denken aan graffiti die ik laatst zag in Berlijn. Op een billboard met reclame voor een afslankproduct stond geklad: ‘mooi zijn is een ziekte’. En op een muur in Friedrichshain: ‘yuppies raus’. Dat soort commentaar is misschien niet altijd correct, maar het zet je aan het denken en dat is leuk.

De omina van consumentisme zijn overal

Zet Bauman je aan het denken? Soms. Bijvoorbeeld als hij observeert hoe geneesmiddelenfabrikanten tegenwoordig reclame maken voor ziekten, in plaats van geneesmiddelen. Dat is herkenbaar (‘Een op de drie Nederlanders heeft al last van schimmelnagels — nu u nog!’). Ook aardig: president Bush riep na de aanslagen van elf september zijn landgenoten op ‘to go back shopping’. Vreemd, zegt Bauman: voor Amerikanen is shopping kennelijk het normale leven.

Maar Bauman draait vaak door in dit boek. Dan ziet hij overal omina, overal consumentisme, overal commercialisatie.

Zo las hij een berichtje over een meisje dat drieduizend sms-jes per maand verstuurde. Dat is inderdaad wat gortig, drieduizend. Maar Bauman bouwt hierop een exposé over het verschil tussen loneliness en solitude - alsof je eenzaam wordt van enkel sms-en.

Veel artikelen slagen niet voor de omdraaitest (dat wil zeggen: je theorie rammelt als je vanuit dezelfde feiten ook prima het tegenovergestelde kunt beweren). Zoals een merkwaardig stukje over masturberen, waarin Bauman constateert dat ouders zich vroeger zorgen maakten over masturberende kinderen, maar nu over kindermisbruik door ouderen. Binnen twee, drie stappen is hij dan bij de ‘commercialization of the parent-child relationship’. Terwijl je vanuit dezelfde feiten kunt concluderen: vroeger maakten we ons druk over onzin (masturberen), nu over echte problemen (misbruik).

Of neem zijn passage over zakgeld. Vroeger moest je maanden sparen voor een hebbeding, constateert hij, maar nu kun je alles zomaar kopen. En dat is niet goed. Waarom schrijft hij niet gewoon: vroeger waren we arm, nu zijn we rijk, thank god.

Voorbeeld drie: een stukje over gated communities, die ommuurde enclaves voor de rijken. Volgens Bauman beschermen die muren je weliswaar tegen dieven, maar verhinderen ze ook dat je vreemden ontmoet – en daardoor vergroten ze je angst voor het vreemde.
Tja. Zo kun je ook redeneren dat het een daad van wantrouwen tegen de medemens is om je fiets op slot te zetten.

Maar we hebben As the World Turns

Volgens Bauman is de moderne wereld vloeibaar. Hij bedoelt: in permanente staat van flux. Maar wat bedoelt hij? Dat alle stroomt? Dat vroeger alles stilstond? Of dat alles toen langzamer stroomde?

Het is in elk geval geen natuurkunde. Eerder een gevoel dat alles steeds sneller lijkt te gaan. Misschien is dat gevoel correct: onze tijd heeft problemen met focus; we zitten inderdaad in een digitale revolutie en inderdaad heeft het Journaal in 60 seconden iets onrustbarends. En ja, sommige van die veranderingen kunnen best wat corrigerend cultuurpessimisme gebruiken.

Maar al met al is het minder ingrijpend dan de revoluties die eerdere generaties meemaakten (bijvoorbeeld dat mensen opeens konden vliegen of dat er tandpasta kwam of dat de wereld met elkaar in oorlog was). Daarbij: kijk eens naar de rust en stabiliteit waar wij nu van profiteren bijvoorbeeld sociale zekerheid; vrede in West-Europa en al ruim vijftig jaar elke werkdag As the World turns op TV).

Is de wereld vloeibaar? Wel als je overal vloeibaarheid ziet.

In een van zijn essays bespreekt Bauman een mascaracommercial, waarin geclaimd wordt dat die mascara vierentwintig uur blijft zitten:

‘Talk about a committed relationship. One stroke and these pretty lashes last through rain, sweat, humidity and tears, yet the formula removes easily with warm water.’

Een reclame met een knipoog. Maar Bauman ziet iets anders: voor de mascara dragende jeugd van nu is een liefdesrelatie van vierentwintig uur al een committed relationship. Die denkstap was mij een raadsel. Hier raakte ik Zygmunt Bauman kwijt.

Arjen van Veelen is classicus. Hij werkt als journalist bij de Leidse universiteitskrant Mare en publiceerde essays in onder andere NRCNext. In 2009 won hij de Jan Hanlo Essayprijs Klein. Onlangs verscheen van hem Over rusteloosheid. Arjen van Veelen heeft carte blanche.
Zie ook www.arjenvanveelen.nl.