Recensie: Athene welkome afleiding Arabische Lente

Het bleek onmogelijk mijn aandacht bij Athene te houden. Voortdurend werd ik afgeleid door de berichten over en commentaren op de zogenaamde ‘Arabische Lente’, de opstand in de Arabische landen tegen de dictators. Daar vraagt Anton van Hooffs verrukkelijke anachronistische boek ook om, door voortdurend de vergelijkingen te maken tussen het leven in het klassieke Athene en het moderne leven. Daarom leidde de berichtgeving over de opstand tegen de Arabische tirannen mij ook steeds weer terug naar dit boek over de klassieke strijd tegen de tirannie. Door pieter hoexum.

De ontmaskering ontmaskerd?

De titel van het eerste hoofdstuk spreekt meteen al boekdelen: ‘Tirannenmoord als burgerplicht’. Het gaat over de moordaanslag die twee mannen, Harmodius en Aristogeiton, in 514 (voor Christus) pleegden op Hipparchos, een van de twee tirannen van Athene. Hoewel Hipparchos inderdaad gedood werd, regeerde zijn broer Hippias nog een aantal jaren verder. De beide broers hadden de heerschappij over Athene overgenomen van hun vader Peisistratos, maar Hippias kon het stokje niet doorgeven, hij werd verdreven in 510. In 508 kwam dan Kleisthenes met zijn hervormingen, die je het eigenlijke begin van de democratie zou kunnen noemen.

In de volgende hoofdstukken schetst Van Hooff het verloop van de verdere politieke ontwikkelingen in Athene in de vijfde eeuw. Vervolgens schildert hij in een tweede en derde deel respectievelijk de omgangsvormen in ‘de eerste democratie’ en het culturele en intellectuele klimaat.

Je kunt je afvragen of er bij Harmodius en Aristogeiton werkelijk sprake was van een politiek gemotiveerde moord, of een geval van persoonlijk gemotiveerde eerwraak. Naderhand werd hun daad legendarisch en werden zij martelaren van de democratie: ze werden vereerd met een standbeeld op de Agora (de eerste keer in de geschiedenis dat gewone burgers op een voetstuk belanden!). Maar typerend voor Athene was dat de moordaanslag niet alleen ‘gemythologiseerd’ werd, maar dat er ook kritiek was, dat er ‘ontmythologiseerd’ werd. Harmodius en Aristogeiton werden net zo goed, hoewel slechts figuurlijk, weer van hun voetstuk gestoten.

Zo werd Atheense democratie zelf verheerlijkt én verguisd. Zoals Van Hooff schrijft in zijn inleiding ‘is het een tijd mode geweest de antieke democratie te relativeren en zelfs te ontmaskeren’. Dit boek lijkt een poging is de ontmaskering te ontmaskeren. Maar eerder nog laat Van Hooff zien waarom en tot op welke hoogte zowel de ‘aanbidders’ als de ‘verguizers’ van het klassieke Athene recht van spreken hebben.

Gepassioneerd en strijdvaardig

Je zou zeggen: Athene in de vijfde eeuw (dat van Perikles) is een zodanig afgegraasd terrein, dat het slechts een plichtmatig boek op kan leveren. Maar het is integendeel een urgent boek dat de wilde frisheid van die tijd en plaats bijzonder levendig oproept.

Er valt natuurlijk ook wat te klagen. Van Hooff leunt wel erg sterk op Popper die op zijn beurt een wat al te strijdvaardige visie op Plato ontwikkelt – sinds Popper denkt iedereen dat Plato een halve fascist was, en misschien wel erger... Ander probleem is dat de grenzen van het goedkoop sentiment en goede smaak regelmatig opgezocht worden en hier en daar overschreden. Met name het Marokkaanse meisje op de eerste bladzijde bleef mij zwaar op de maag liggen.

‘Hoi ek Gymnasiou (“die uit het gymnasium”), zo heetten de inheemse jongens in het hellenistische Egypte die zich de Griekse taal en cultuur hadden eigen gemaakt. Het gymnasium gaf hun toegang tot de Griekse elite die sinds Alexander de Grote Egypte beheerste. Nog steeds bedrijft het gymnasium die rol van culturele emancipatie. Ook dat Marokkaanse meisje dat worstelt met de Griekse werkwoorden zal “zij uit het gymnasium” worden.’

En hoe zit het dan met de Marokkaanse VMBO-meisjes?
Maar deze bedenkingen kun je net zo goed omkeren en het boek gepassioneerd en strijdvaardig noemen.

Anachronismen

Wat je Van Hooff mijns inziens niet moet verwijten is dat hij anachronistisch is. Hij is dat wel, maar moet erom geprezen worden. Zoals gezegd maakt hij voortdurend vergelijkingen tussen de klassieke en moderne tijd en democratie en dat schijnt not done te zijn. Dergelijke vergelijkingen zouden nooit opgaan, en altijd misplaatst zijn... Toch vreemd, want je kunt pas zeggen dat de vergelijking wel of niet op gaat als je hem eerste gemaakt hebt. En iets vergelijken is iets anders dan het gelijk stellen.

Van Hooff laat nu juist de kracht van het vergelijken zien: de moderne en de klassieke, ‘Atheense’ democratie zijn zeer verschillend. Niet alleen in praktijk maar ook in de achterliggende ideeën en mentaliteit. Dat neemt echter niet weg dat er ook overeenkomsten zijn. En belangwekkender misschien wel is dat de vergelijking ons veel leert over zowel de klassieke als de moderne democratie.

Barbarij?

Op kijkend uit dit boek, lees ik in NRC Handelsblad een (laatste?) column van Martin Bosma:

‘De communis opinio is dat er sprake is van een Arabische Lente. De gedeelde wijsheid is: we staan aan de vooravond van iets fantastisch, iets wonderbaarlijks, iets historisch. Eeuwenlang heette het Barbarij, maar geef het een maand of wat en dat gebied zal plotsklaps veranderen in een schitterende oase, gekenmerkt door pluralistische, seculiere democratieën, gezellige grand cafés, vrijmoedige, intellectuele discussie en hier en daar een lesbische praatgroep. En Facebook natuurlijk, vooral heel veel Facebook.’

Is dit nu een steen in een vijver of vlot verwoorde maar botte domheid? Eerlijk is eerlijk, ‘Arabische Lente’ klinkt sprookjesachtig en haast te mooi om waar te zijn. Wat je ziet is chaos en bloedvergieten. En zelfs als je erkent dat het een opstand is, dan nog wil dat niet zeggen dat hij slaagt. De uitkomst is uiterst ongewis. Er is alle reden voor ongerustheid. Maar vooral voor medeleven, want je moet toch wel een hele dikke plank voor je kop hebben als je niet ziet dat dit geen barbarij is, maar juist een strijd tegen de barbarij van tirannie en vóór beschaving. En dus, zo maakt Van Hooff in dit boek duidelijk, voor democratie.