Recensie: De bijzetting van het modernisme

Iets meer dan honderd jaar geleden stak in de kunstwereld een storm op die pas zeer recent is gaan liggen. Om precies te zijn brak de hel los op 20 februari 1909, toen Le Figaro op de voorpagina (!) het Futuristisch Manifest van de Italiaanse dichter en denker Marinetti publiceerde. Wel beschouwd is deze storm pas nu gaan liggen, met de publicatie van 100 Artists' Manifestos: From the Futurists to the Stuckists. Deze bundel, die natuurlijk opent met Marinetti's manifest, verschijnt namelijk in de serie 'Modern Classics' van uitgeverij Penguin en alleen de woordcombinatie 'modern classic' had Marinetti c.s. waarschijnlijk al doen huiveren en walgen tegelijk: ze wilden alles zijn, behalve klassiek. Maar ze zijn het toch geworden. Door pieter hoexum.

'Er waart een spook...'

In zijn 'Introduction' verwijst samensteller Alex Danchev naar het boek All That Is Solid Melts into Air van Marshall Berman: de titel van dat boek is een citaat uit Het communistisch Manifest van Marx en Engels uit 1848 en het is dit manifest dat volgens Berman de dageraad van het modernisme aankondigde, sterker nog, 'along with everything else that it is, it is the first great modernist work of art'.

Je zou kunnen zeggen dat sinds in elk geval 1909 er een geest waart door de kunstwereld, de geest van het manifest. Iedere kunstenaar die een knip voor de neus waard is richt een beweging op en iedere beweging die een knip voor de neus waard is, publiceert een manifest. Maar nu is die geest weer keurig netjes in een fles: een bloemlezing. Alles was vluchtig was, is weer gestold.

Begraafplaatsen

De vergelijking tussen begraafplaatsen en musea is al vaak gemaakt. Maar mij deed deze bundel eerder denken aan een natuurhistorisch museum met opgezette leeuwen, tijgers en beren... Allemaal wilde dieren die je nu rustig op je gemak kunt bekijken. Kijkend naar de skeletten van de dinosauriërs kost het niet veel inlevingsvermogen je voor te stellen hoe gevaarlijk ze ooit geweest moeten zijn... Gelukkig maar dat ze zijn uitgestorven.

Je zou er om kunnen treuren, maar ik haal ook wel een beetje opgelucht adem: die heroïsche snoeverij is over. De eerste drie punten uit het Manifest van Marinetti klinken wat mij betreft ten minste eerder onheilspellend dan veelbelovend.

'1. We want to sing about the love of danger, about the use of energy and recklessness as common, daily practice.
2. Courage, boldness and rebellion will be essential elements in our poetry.
3. Up to now, literature has extolled a contemplative stillness, rapture and reverie. We intend to glorify aggressive action, a restrive wakefulness, life at the double, the slap and the punching fist.'

De manifesten zijn gelukkig niet allemaal zo hysterisch van toon. Er valt in deze bundel ook wel wat te lachen, om het 'Dada Cannibalistic Manifesto' van Francis Picabia bijvoorbeeld.

'Honour, honour to money; the man who has money is an honourable man.
Honour is bought en sold like ass. Ass, ass represents life like fried potatoes, and all of you who are serious, you will smell worse than cow shit.
DADA doesn't smell anything, it is nothing, nothing, nothing.'

En anders kun je even op adem komen met 'A Gentle Manifesto' van architectuurtheoreticus Robert Venturi.

De droom van Matisse

Maar toch, als je deze bundel dicht hebt gelagen wil je eigenlijk nog maar een ding, de door Marinette zo verfoeide 'contemplative stillness, rapture and reverie'. Daarvoor kun je terecht bij de droom van Matisse, door hem beschreven in 'Notes d'un peintre' (geen manifest!), uit 1908, dus pal voordat de manifesten-modernisme-storm losbarstte.

'Ik droom van een kunst van evenwicht, van zuiverheid van sereniteit, verstoken van vermoeiende en loodzware onderwerpen, een kunst voor iedereen die met zijn hoofd werkt, voor de zakenman zowel als de geleerde, van zoiets als een kalmerende, verzachtende werking op de geest, zoiets als een goede leunstoel die ontspanning biedt na lichamelijke vermoeienissen.'

Misschien is dat wel de meest provocerende tekst van een kunstenaar uit de twintigste eeuw.

Pieter Hoexum is filosoof, publicist (voor o.a. Trouw) en huisman. Hij was boekverkoper bij Athenaeum Boekhandel. Zijn boek Gedenk te sterven. De dood en de filosofen verscheen in 2003.