Recensie: De dood bedriegen

Als de twintigste eeuw in één emotie te vatten zou zijn, dan is ontnuchtering waarschijnlijk een kandidaat die hoge ogen scoort. De ideeën uit de negentiende beginnen hun uitwerking te krijgen op bredere lagen van de bevolking. Met name het Darwinisme ontneemt aan velen zekerheden die voorheen onproblematisch waren. De onttovering van de wereld, het wegvallen van metafysische waarheden - het is een bekend verhaal. Maar hoe er net onder die bovenlaag van geleerden gereageerd werd, is dat niet.
In The Immortalization Commission: Science and the Strange Quest to Cheat Death legt John Gray een verborgen, maar in de allerhoogste kringen opmerkelijk wijdverbreide praktijk uit de Europese geschiedenis bloot: de zoektocht naar het eeuwige leven. De geschiedenis is echter meer dan fantastische occulte hobby van wat excentriekelingen, het blijkt een symptoom van een veel groter westerse fenomeen: de gedachte aan een eeuwigdurend heil. Door leonhard de paepe.

Gray vertrekt in de nadagen van het Victoriaanse Engeland, tijdens een séance waar Charles Darwin aanwezig is. Het is in het huis van Erasmus Darwin, zijn broer, waar ook schrijfster George Elliot, de antropoloog Francis Galton, en ene F.W.H. Myers, de uitvinder van het woord 'telepathie' aanwezig zijn. Darwin was niet onder de indruk en hij vertrok vroeg. De ware gelovige die avond was Myers, die samen met de filosoof Henry Sidgwick een groep invloedrijke figuren om zich verzamelde onder de naam 'Society for psychical research'. De groep onderhield contacten met figuren als Henri Bergson, Sir William Barret, Lord Rayleigh en de politicus Arthur Balfour. Dezelfde Balfour die in een persoonlijke brief aan Lord Rothschildt - die later bekend werd als de 'Balfour Declaration' - Palestina aan de joden beloofde.

Deze Balfour realiseerde zich dat de consequentie van het darwinisme is dat de mens geen hemelse oorsprong heeft. Zijn bestaan is toevallig, en zijn lot zonder zekerheid. De schok van dit inzicht leidde tot Balfours levenslang geloof in spiritisme. Door middel van mediums en experimenten met 'automatisch schrijven', probeerde de groep contact te maken met geesten. Het bleef niet bij schrijven, er werd een kind verwekt dat een nieuwe Messias moest worden, en dit 'geesteskind', Henry Coombe-Tennant, zou de mensheid zou verlossen van chaos. Het kind zou een elitaire opvoeding in Eton en Cambridge krijgen, bij MI6 werken en uiteindelijk een katholieke monnik worden.

Dit alles is kinderspel bij het verhaal van de Russische 'God-Builders'. In het hart van het communisme, een ideologie die in naam voorbij iedere religie was, ontstond het idee dat de mens als louter materieel wezen haar voltooiing vindt in een puur psychische energie. De kerngedachte wordt uitgesproken door de Russische schrijver Maxim Gorky: 'In some far-away future, transform the whole world into a purely psychical one. Everything will be transmuted into pure thought, in which alone will exists, incarnating the entire mind of humanity.'

Gray vertelt over de droom het gebalsemde lichaam van Lenin uit de dood te doen herrijzen. 'Our duty, our task, consists in bringing back to life all who have died,' zei de orthodox-christelijke staatsfilosoof Nikolai Fyodorov. Of schrijver Alexander Prokhanov: 'Communism is not a machine that yields an infinite variety of goods, […] It is the defeat of death.' Het systeem dat moord principieel omarmde als middel tot het doel van de heilstaat, was tegelijkertijd vastbesloten de mens het eeuwige leven te geven. Welk offer kan voor dat doel te hoog zijn?

Die vraag beantwoordt Gray daadwerkelijk:

'From the beginning bolshevism was a variant of Gnosticism, a modern rebirth of one of the mystery religions of the ancient world. In traditional Gnostic philosophies the Earth is a prison for the soul, from which individual adepts can emancipate themselves by rigorous interior discipline.'

Deze droom ons onafhankelijk te maken van de grillen van de natuur, zo vertelt Gray, kan de mens maar moeilijk van zich afzetten. Hierin zijn wetenschap en religie beide dienstbaar geweest; religie met haar verlossingsbelofte na de dood en wetenschap in het leven zelf. En dat doet zij tot de dag van vandaag. Van Scientology tot aan de rijken der aarde die hun lichaam invriezen in de hoop over een aantal eeuwen uit de dood te worden opgewekt. Daarbij nemen ze echter aan dat het 'zelf', de geest die zij onsterfelijk achten, die is verankerd in onze tijd en cultuur, zal ontwaken in dezelfde beschaving met wat meer technologische verfijning. Gray laat de mogelijkheid tot (bijvoorbeeld ecologische) catastrofe open.

Religie en wetenschap bijten elkaar hier niet wezenlijk, aldus Gray, omdat ze over andere dingen gaan. Religie gaat niet over 'waarheid', zoals wetenschap niet over levensbeschouwing gaat. Daarom kan de wetenschap geen nieuwe werelden beloven en is verlossing via de wetenschap even onmogelijk als waarheid via de religie. Gray, met Schopenhaueriaanse troost: 'If you understand that in wanting to live forever you are trying to persevere a lifeless image of yourself, you may not want to be resurrected or to survive in a post-mortem paradise'. Zowel het eeuwige leven als het tijdelijke maken het moeilijk het leven een zin te geven. Maar in de existentiële spanning tussen die beide perspectieven ligt het geluk. Leef!

Leonhard de Paepe studeerde aan de kunstacademie en is filosoof. Hij schrijft voor NRC Handelsblad en is docent Esthetica aan de de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag (KABK).