Recensie: De geschiedenis in borden en trommels

Aan de hand van honderd uiteenlopende objecten uit het British Museum keek directeur Neil MacGregor met tal van externe experts naar de geschiedenis van de mensheid in de laatste 2 miljoen jaar. Het leverde eerst een radioserie (bij BBC Radio 4) en vervolgens een boek op: A History of the World in 100 Objects. Een geschiedenis van de mensheid in strikte zin is het natuurlijk niet geworden, maar het laat heel aardig zien wat al die historische overblijfselen (van vuistbijl tot creditcard) ons kunnen leren over ons verleden – en daarnaast is het een fraai vormgegeven boek. Door joop hopster.

De BBC benaderde MacGregor met het idee om een radioserie te maken van honderd uitzendingen van elk een kwartier, waarin telkens één object centraal stond (beluister of download de serie hier). De serie zou licht moeten werpen op de geschiedenis van de mensheid, en moest niet alleen gaan over vorsten, oorlogen en jaartallen, maar over allerlei soorten mensen en objecten uit uiteenlopende samenlevingen, waarbij de gehele aarde en de gehele geschiedenis van de mensheid aan bod moesten komen. En dan moesten die objecten ook nog eens op de radio – dus alleen in geluid – tot leven komen. Een onmogelijke opgave, lijkt het.

Een van de zegeningen van het museum is dat het Brits is en al in 1753 is opgericht. Het wereldwijde Britse Rijk en de hebbelijkheid van tal van Britten om objecten mee te nemen uit alle uithoeken van de wereld maken het British Museum erg geschikt om zo'n boek te maken. Het lijdt dan ook bepaald niet aan een fixatie op Europese of Westerse objecten, maar behandelt de hele wereld tamelijk fair. Omdat het niet eenvoudig is om de rijkdom en reikwijdte van dit boek recht te doen, houd ik het op een paar voorbeelden om een idee te geven van dit boek.

Communistische export van tsaristisch servies

Een porseleinen bord uit Sint Petersburg, 1921. Het toont een socialistisch-realistische schildering van de Nieuwe Socialistische Mens en dito maatschappij: op de voorgrond een stralende, van gezondheid blakende arbeider, onder zijn voeten de vertrapte letters van het woord 'kapitaal', op de achtergrond een industriestad in de kleuren geel en oranje die de Lichtende Toekomst moeten verbeelden. Op de onderkant van het bord staan een hamer en een sikkel met het jaartal 1921 eronder. Maar er is iets vreemds aan de hand: direct ernaast staat het symbool van de tsaristische porseleinfabriek met het jaartal 1901. Het porseleinen bord uit 1901 is na de Russische Revolutie aan de bovenkant beschilderd volgens de toen heersende ideologie, en op de onderzijde zijn hamer en sikkel toegevoegd. Maar waarom staat dat oude tsaristische logo er dan nog op?

MacGregor baseert zich op het archief van de tsaristische porseleinfabriek (in 1921 inmiddels omgedoopt tot staatsporseleinfabriek), dat vermeldt: ‘For foreign markets the presence of these marks alongside the Soviet marks is of great interest, and prices for the objects abroad shall doubtless be set higher if the earlier marks are not painted over.’ En MacGregor vervolgt:

‘So we have the surprising situation of a socialist revolutionary regime making luxury goods to sell to the capitalist world. And you could argue that this was perfectly coherent: profits from the plate supported Soviet international action, designed to undermine the very capitalists they were selling to, while at the same time the porcelain propaganda promulgated the Soviet message to Russian enemies.’

Een trommel van indiaan naar slaaf

Aardig is ook om te zien dat de kennis die we hebben over objecten aan verandering onderhevig is, waarmee ook ons beeld van de betekenis van die objecten verandert – en de geschiedenis. MacGregor toont een trommel uit de Verenigde Staten, die tot niet zo lang geleden gezien werd als een trommel van Noord-Amerikaanse indianen. Recent onderzoek naar het hout van de trommel en het vel erop toont aan dat het een van oorsprong West-Afrikaanse trommel is, die ergens vóór 1730 met slaven meegekomen is naar Virginia.

Niet dat de trommel eigendom was van een slaaf: ‘Slaves were taken on to the decks and forced to dance to the rhythms of the drum to keep them healthy and to combat depression, which the slave captains knew could lead to suicide or mass revolt.’ En het vel van deze trommel is van rendierenhuid, waarschijnlijk afkomstig van Noord-Amerikaanse indianen. En daarop volgt dan weer de opmerking dat slaven en indianen onderling ook geregeld contact hadden en zelfs onderling trouwden.

Zo is het boek rijk aan allerlei weetjes en verbanden, door onderzoek van objecten te koppelen aan literaire historische bronnen. Geen boek om in één ruk van kaft tot kaft uit te lezen, maar wel om her en der een stuk van te lezen en dan op het zojuist gelezene Google of boeken na te slaan. En voor wie het liever horen wil dan lezen, is er ook nog de podcast.

Joop Hopster is redacteur van het Historisch Café en werkzaam bij Athenaeum Boekhandel als rubrieksbeheerder Geschiedenis en Politiek.