Recensie: De levenslange obsessies van James Ellroy

Genrefictie is populaire fictie en heeft plot nodig om op de schoten van lezers te ploffen. Het hoofdpersonage moet een wensdroom vervullen, de bijpersonages, kleurrijk, zoals bruismeisjes mogen zijn, dienen de hoofdrolspeler in zijn of haar eigenschappen te bevestigen. Genrefictie beantwoordt aan formules, omdat formules van lezen een enkelvoudige daad maken, waardoor het eenvoudig te combineren valt met strand of bed of ander ledig moment. Wie de wereld steeds opnieuw wil ontdekken zal aan populaire fictie weinig plezier beleven.
Inzicht in genre zorgt voor het grootste leesgenot. Wie formules niet doorgrondt heeft genoeg aan die romannetjes op krantenpapier die nog steeds in kiosken te vinden zijn. Maar wie zijn plots en stock-personages kent, waardeert de kleine afwijkingen van de norm het meest. De betere misdaad-, horror-, s.f.-, en thrillerschrijver weet dit en zal altijd milde zijwegen inslaan om het procedé fris te houden. Natuurlijk zijn er ook schrijvers die zich aan de wetten van hun gekozen genre weinig gelegen laten en een bom willen leggen onder conventie en restrictie. Een van die schrijvers is de Amerikaan James Ellroy (1948). gustaaf peek herleest hem ter afsluiting van de Maand van het Spannende Boek.

Diepdonker

Ellroy debuteert in 1981 met de roman Brown’s Requiem, wat plot betreft een tamelijk traditionele misdaadroman, maar doordrongen van zo’n diepdonkere moraal, dat de schrijver er een cultstatus mee verwerft. Bij het grote publiek breekt hij door met zijn zevende boek The Black Dahlia(1987). Gebaseerd op het waargebeurde verhaal van de moord op Elizabeth Short, die in tweeën gesneden en van bloed verstoken langs de kant van de weg werd gevonden in een achterbuurt van Los Angeles. Die stad, ‘built from land grabs and racial grief’, levert de gewelddadige biotoop voor enkele van zijn meest succesvolle romans. Serieuze critici zijn niet overtuigd, klagen over zijn overvolle plots en de excessieve bodycounts. Hollywood blijkt minder kuis in zijn voorkeuren en neemt opties op meerdere van zijn boeken. Tot nu toe zijn vier romans van hem verfilmd, met als beroemdste voorbeeld de voor meerdere Oscars genomineerde bewerking van L.A. Confidential (1990).

Ellroy schrijft over obsessies. Die mogen in populaire fictie een personage plagen, maar niet zodanig pijnigen dat de lezer uit zijn comfort zone wordt getrokken. De gemiddelde protagonist in het oeuvre van Ellroy is een man, die, voortgedreven door seksuele obsessies, zich liegend en moordend een weg naar verlossing baant. Geld en seks zijn de bronnen van alle geweld in de boeken van Ellroy, die er desondanks een moraal op na houden. Daders of slachtoffers, er wacht hun uiteindelijk hetzelfde graf en de daders, zijn hoofdpersonen, laat Ellroy langer lijden.

Deze genadeloosheid over de duistere kanten van het bestaan past Ellroy ook toe als hij schrijft over zijn eigen leven. In zijn meesterlijke memoires My Dark Places (1996), is hij nietsontziend in zijn pogingen zijn obsessie met zijn vermoorde moeder te duiden. In 1958, toen James Ellroy tien jaar oud was, vindt de politie het dode lichaam van zijn moeder in de berm vlakbij een school. ‘She looked like a classic late-night body dump.’ De moord, die nooit wordt opgelost, zal Ellroys verdere leven beheersen. Door zijn gewelddadige geschiedenis is hij schrijver geworden en zijn boeken zijn een overdrachtelijke zoektocht naar haar. ‘I could grow old in my search.’

Extreem, poëtisch staccato

Met American Tabloid (1995) slaat Ellroy een nieuwe, ambitieuze richting in. Het is het eerste deel van zijn Underworld USA trilogie. Historische romans over het Amerika van de late jaren vijftig tot de vroege jaren zeventig, die ‘the private nightmare of public policy’ beschrijven. De hoofdrolspelers, corrupte overheidsdienaren, hitmen, afluisteraars, spionnen en revolutionairen zijn het voetvolk dat geweld gebruikt voor het van bovenaf gestuurde, gewenste politieke effect.

Het vermogen van Ellroy om de monsters van de maatschappij, moord, corruptie, racisme, seksisme, in de bek te kijken, maken zijn werk belangrijk genoeg voor iedere lezer van serieus proza. Maar minstens zo belangrijk is zijn stijl. Waar genrefictie stijl graag simpel en helder houdt om het omslaan van pagina’s zo veel mogelijk te faciliteren (wat is beter: ‘ik had het boek in één ruk uit’ of ‘ik heb er een heel jaar over gedaan’?), zijn de boeken van Ellroy meer en meer myriaden van plot geworden, gevat in een extreem, maar poëtisch staccato. Lees de volgende passage eens hardop:

‘They sent him to Dallas to kill a nigger pimp named Wendell Durfee. He wasn’t sure he could do it. The Casino Operators Council flew him. They supplied first-class fare. They tapped their slush fund. They greased him. They fed him six cold.’
('Ze hadden hem naar Dallas gestuurd om een zwarte pooier af te maken, ene Wendell Durfee. Hij wist niet zeker of hij dat wel kon. De commissie van casino-exploitanten had voor zijn vliegticket gezorgd. Eerste klas. De exploitanten hadden hun geheime fonds aangesproken. Ze hadden hem flink betaald. Zes ruggen.')

De openingszinnen van The Cold Six Thousand (2001, door Gerda Baardman en Huub Groeneberg vertaald als Zes ruggen), het middendeel van de trilogie. De auteur duwt de woorden vooruit door herhaling, alliteratie, assonantie naar de climax van ‘six cold’. Hardop gelezen veranderen deze dwingend ritmische regels - zeker in het Engels - bijna in een kindervers.

The Cold Six Thousand is een moeilijk boek, een monomaan, drammend en diep aangrijpend boek. Het is ook een van Ellroys minst verkochte romans. Zijn vaste lezerspubliek was blijkbaar niet voorbereid op deze duizelingwekkende stijlbreuk met zijn voorgaande boeken. Ellroy heeft zich losgemaakt van het misdaadgenre dat hem ooit de arena bood om zijn eigen stem te vinden. En nergens klinkt die stem feller en beter dan in The Cold Six Thousand.

Gustaaf Peek is de schrijver van de romans Armin (2006), Dover (2008) en Ik was Amerika (2010). Hij is redactielid van De Revisor.

N.B. Van Het bloed kruipt, het derde deel van Ellroys Underworld USA-trilogie, bracht Athenaeum.nl een voorpublicatie.