Recensie: De logica van angst

De criminaliteit neemt de laatste jaren af, maar we voelen er ons niet veiliger door. Straatschoffies, dames in boerka, zwemleraren – om ons heen zien we steeds meer potentiële dreigingen. Zijn het de media die ons die angst aanpraten? Of komen wij als bakfietsgezinnen te weinig in aanraking met ‘echte’  gevaren, waardoor onze verbeelding op hol slaat? De Spaanse auteur Isaac Rosa (1974) onderzoekt dit aan de hand van zijn paranoïde hoofdpersoon Carlos in de roman Het land van de angst (El país del miedo (2008), vertaald door Peter Gelauff). Door karlijn de winter.

De speelgoedaffaire

Carlos woont met zijn vrouw Sara en zoontje Pablo in een keurig appartementencomplex, voorzien van camerabewaking. Hij is continu op zijn hoede dat zijn gezin niets overkomt, vooral nu Pablo voor het eerst naar de middelbare school gaat.

‘Hij weet dat met de puberteit die nu begint, ook zijn angsten zullen veranderen, er zullen andere schrikbeelden opdoemen: slechte vriendjes, [...] verkeersongelukken met een ouder vriendje dat al auto kan rijden, nachtelijke vechtpartijen tussen jongeren, pesterijen op school, baldadige vriendengroepjes, onverstandige grappen, demonstraties van lef die uitlopen op een ongeluk.’

Wanneer Carlos erachter komt dat zijn zoon door een klasgenootje speelgoed afhandig wordt gemaakt, beginnen zijn doembeelden steeds ernstiger op te spelen. Met alle mogelijke maatregelen neemt hij hem in bescherming. Hij haalt hem weer met de auto van school, net als vroeger, en belt dagelijks naar zijn studiebegeleider of de directeur ‘die met steeds minder belangstelling telkens dezelfde geruststellende, beknopte boodschap herhalen’.

De bezorgdheid van Carlos wordt sterk uitgesponnen. Langdurig redeneert hij over wat zijn zoontje op school allemaal niet zou kunnen overkomen. In de loop van de roman wordt zijn gedachtewereld steeds verder in beslag genomen door potentiële gevaren: straks glipt het klasgenootje met hem mee de flat in, en dringt hij binnen in hun appartement! Of: straks neemt zijn familie wraak, omdat Carlos hem bij de schooldirectie heeft verklikt!

Analyseren…

Al deze scenario’s vertroebelen je blik op wat er nu werkelijk aan de hand is. Hoeveel van de zorgen die Carlos uit zijn slaap houden zijn gebaseerd op feiten, hoeveel op veronderstellingen? Rosa’s proza is effectief en zuigt je onontkoombaar mee in Carlos’ angsten. Maar als je naar de kale feiten kijkt, zegt het verdwenen speelgoed op Pablo’s kamer en de bloeduitstortingen en snijwondjes op zijn huid, weinig over de werkelijke dreiging die het klasgenootje vormt.

Het frappante is dat Carlos zijn redenaties zelf als zeer doordacht en logisch ervaart: ‘… zijn angst [is] een bewuste angst, de angst van iemand die over zijn eigen angst kan nadenken.’ De roman is geheel in lijn daarmee in een heldere, beschouwende stijl geschreven. Soms worden de hoofdstukken ook onderbroken door teksten van overheidswebsites (‘adviezen m.b.t. uw veiligheid’), om de indruk te wekken dat zijn angsten wel degelijk reëel zijn, en met betrouwbare bronnen onderbouwd.

… en kanaliseren?

En daar zit de crux: in al deze logica ziet Carlos voldoende gronden om zichzelf en zijn zoon actief tegen het klasgenootje in bescherming te nemen. Hij houdt Pablo binnen in het appartement, voor de televisie, en maant het klasgenootje uit hun buurt te blijven. Telkens wanneer hij hem tegenkomt: ‘Je zou ons toch met rust laten?’ Zo drijft hij zich – en dat is een spannende tegenstelling in deze roman – door zijn angstige houding in de armen van het vermetele klasgenootje. ‘Geef me iets en ik val jullie nooit meer lastig,’ is het antwoord: het jongetje begint op Carlos’ portemonnee te azen. Dat is aanleiding voor nog hoger oplaaiende angsten, maar wie nu wie lastigvalt, en wie daar nu de werkelijke aanstichter van is blijft in het midden.  

Rosa geeft prachtig inzicht in de mechanismes van de angst, met Carlos als een extreme exponent van de samenleving in het populistische tijdperk. Wat is nu oorzaak en gevolg? Is het zo dat Carlos’ angst dat zijn zoon of hemzelf iets overkomt, wordt bewaarheid? Of is hij zo sterk gefixeerd op in zijn eigen angst, dat zich daarmee zelf problemen op de hals haalt? Het onderscheid tussen reëel gevaar en gevoelens van dreiging, tussen veiligheidsmaatregelen en tegenreacties uitlokken raakt volledig uit het zicht.

Verbeelding op hol

Doordat Carlos zo bewust nadenkt over zijn eigen angst, lijkt hij ook wel in staat om te beseffen dat zijn eigen verbeelding er een rol in speelt. In deze roman zit dan ook een grote dosis ironie. Precies wat nodig is om het zware getob over de dreigingen op iedere straathoek een lichte ondertoon te geven.

Carlos spreekt zichzelf toe dat fictie, en dan vooral films, met hun scripts die altijd min of meer op dezelfde manier in elkaar zitten, verwachtingspatronen creëren die ervoor zorgen dat hij zich in bepaalde situaties bedreigd voelt (een parkeergarage – daar doemt vanachter een pilaar vast een leren jack op met pistool!). En toch laat hij zichzelf leiden door al dit soort verwachtingspatronen die nooit uitkomen. En die keren dat er wel iets gebeurt, gaat het grappig genoeg helemaal anders dan hij zich had voorgesteld.

Daardoor blijft Het land van de angst, ondanks dat Carlos zo’n beetje alles uitdenkt wat een mens aan mogelijke gevaren kan bedenken, een verrassende roman. Wat hem en zijn zoontje nu werkelijk wordt aangedaan, stelt niet veel voor. Het ernstigste is dat het klasgenootje hem dertig euro afhandig maakt; niet eens door een overval, maar door slimme afpersing. Aan het eind van de roman raakt Carlos nog wel getuige van een echt ernstig misdrijf, maar de meeste en meest schrikwekkende gebeurtenissen in deze roman spelen zich toch – zoals dat ook voor de samenleving geldt – in gedachten af.

Karlijn de Winter studeerde communicatie- en informatiewetenschappen aan de VU te Amsterdam en Italiaanse taal en cultuur aan de Universiteit Utrecht. Op dit moment werkt ze als freelance tekstschrijver. Daarnaast is ze hoofdredacteur van Recensieweb.nl.