Recensie: De schaduwzijde: hoe radicalisering op internet ook kan uitpakken

Het zijn spannende tijden voor en op het internet. In Tunesië en Egypte waren berichten op sociale media katalysatoren of in ieder geval manieren om de buitenwereld mee te laten kijken bij de recente revoluties. De Wikileaks-onthullingen hebben effect op de manier waarop diplomaten werken. Het laatste internationale nieuws is altijd als eerste online te vinden, met beelden en commentaar. Facebook en Google passen hun privacy-regels aan. Waarom moet er bij al die positieve ontwikkelingen een boek komen met de titel The Offensive Internet: Speech, Privacy and Reputation? Omdat er een schaduwzijde is, en een keur van professoren in de rechten en de filosofie legt in dertien essays vingers op pijnlijke plekken. Door helen westerik.

Iedere dronken avond uit de studietijd kan op facebook gepost worden, iedere domme ontboezeming blijft er eindeloos op te vinden. En als de poster een bericht verwijdert, kan het al ontelbare malen doorgestuurd zijn. Stof tot hilariteit, maar schadelijker wordt het als banen of opleidingen in gevaar komen. Neem de twee vrouwelijke rechtenstudenten op Yale die zo ongelooflijk door het slijk gehaald zijn, dat ze ernstige psychische schade opliepen en geen baan konden vinden. Dat roept vragen op over de vrijheid van meningsuiting, rechtsbescherming en sociale codes op het web. Vragen die onbeantwoord blijven, maar waar de auteurs van The Offensive Internet wel de relevantie en urgentie van aantonen.

Het trauma en de seksist

Een interessant deelonderwerp, gevat onder ‘The Internet and Its Problems’, is cyberbullying. Martha Nussbaum gaat in op de drijfveren ervan, en op online sexisme. Naast het geval van de Yale-studentes, beschrijft Nussbaum hoe met name feministische websites en blogs DNS-aanvallen te verduren krijgen en hoe schrijfsters online de meest smerige verwijten, seksuele insinuaties en fysieke bedreigingen toegewenst krijgen. Nu is altijd de vraag of mensen hun bedreigingen uit de virtuele wereld naar de echte zullen vertalen, maar menig blogster is gestopt met schrijven na het verschijnen van prive-adressen, telefoonnumers en meer prive gegevens op hate forums.

Nussbaum legt de oorzaak van dit gedrag bij de grote schaamte die ieder kind bij de geboorte meekrijgt. Ze gaat uit van de premisse dat ieder kind wordt geboren met het idee perfect en af te zijn. De wrede werkelijkheid haalt het kind snel in: als ik perfect ben, hoe komt het dat ik honger heb en een poepluier, maar daar niets aan kan doen? Dit in sommige psychologische kringen gangbare idee van het oorspronkelijke trauma, met het daaraan gekoppelde oorspronkeleijke gevoel van grote schaamte over de eigen imperfectie leidt tot een hoop frustraties en ellende. Met name mannen lijden hier erg onder.

Nussbaum ziet dat traditionele opvoedingen empathische meisjes en echte, sterke mannen creëeren, die niet over hun gevoel praten. Als in de echte wereld dan de mannelijke almacht beperkt blijkt, grijpen mannen naar de trukendoos van objectivering. Als vrouwen een verzamelingen borsten en billen worden, zonder eigen ego, wil, stem, zijn ze onschadelijk. En waar kan dat beter dan online, waar je in anonimiteit vrouwen en meisjes kunt besmeuren en vernederen?

Met zulke psychologisering in een paar pagina’s kan ik niet goed uit de voeten. Ja, seksisme wordt in de virtuele wereld vele malen versterkt, maar dit is wat kort door de bocht. Een kwestie als deze zou een apart boek verdienen. Haar conclusie dat anonimiteit seksisme bevordert, maar dat het echte probleem in de echte wereld ligt, kan daarentegen alleen maar onderschreven worden.

De olievlek van reputatie

Cass R. Sunsteins essay ‘Believing False Rumors’ (onder ‘Reputation’, de andere twee delen zijn ‘Speech’ en ‘Privacy’) is zonder meer prikkelend. In een helder stuk over peer pressure legt hij uit hoe meningen zich als olievlekken verspreiden: als persoon één vol overtuiging een roddel de wereld instuurt, zal persoon twee daar wellicht in meegaan, omdat persoon twee beseft niet alles te weten over de beroddelde persoon. En als persoon één heel stellig is, dan heeft hij vast gelijk. Daarna wordt het voor persoon drie en vier moeilijker om het niet eens te zijn met de eerste personen: zoveel stelligheid zal ergens op gebaseerd zijn (waar rook is, is vuur).

En voor je het weet, gaat een roddel een eigen leven leiden, vooral als de roddel, of de desinformatie, overeenkomt met wat de volgende in de keten al vond. Voor teabaggers zal het eenvoudiger te geloven zijn dat Obama een moslim is dan voor een Obamastemmer. Een tweede verschijnsel is dat mensen elkaar versterken in hun mening: Als iedereen het eens is, zal de communis opinio eerder radicaliseren. Dat is niet zo erg als het gaat om welk liedje het leukst is (onderzoek heeft uitgewezen dat mensen nummers die vaak gedownload worden leuker vinden dan minder populaire), maar kan wel erg zijn als veel mensen geloven dat Obama moslim is, en daarom vinden dat hij dood moet.

Het web en de werkelijkheid

Niet alle essays zijn even overtuigend: dikwijls blijven auteurs ook hangen in de constatering dat er iets aan de wet moet gebeuren. Moeten er dan nieuwe wetten komen? Of moeten we bestaande wetten herinterpreteren?

En zo zijn we na het lezen van het boek weer terug bij af. Natuurlijk verdienen kwesties als cyberbullying en de steeds afnemende privacy onze aandacht, en met name die van justitie. Natuurlijk is het vreselijk om de meest gore roddels over jezelf te moeten verduren. En zouden potentiële werkgevers voorbij een dronken episode van twintig jaar terug moeten kunnen kijken. Het internet heeft een zwarte kant, zonder meer.

Maar radicalisering kan ook positief uitwerken: er ontstaan revoluties uit. We mogen, moeten kritisch zijn, maar laten we niet vergeten wat er in de laatste paar maanden aan transparantie, aan revolutie, aan politieke discussie is gekomen door het web.

Helen Westerik is rubrieksbeheerder communicatiewetenschap bij Athenaeum Boekhandel. Samen met Louise Fresco schreef ze Verraad, Verleiding en Verzoening. De rol van eten in speelfilms. Ze selecteerde onder meer films voor het Shadow Documentaire festival.