Recensie: Dit is oranje: sferen en werkelijkheid na 9/11

9/11 heeft de wereld beïnvloed, met name de westerse en islamitische samenlevingen en culturen. De generatie die de afgelopen tien jaar opgroeide is (weer) gewend aan oorlogen die schijnbaar maar doorgaan, aan samenlevingen die zich meer en meer naar binnen keren en aan een eindeloze stroom negatieve berichten over religie in het algemeen en de islam in het bijzonder. In deze nieuwe wereld wordt onverminderd literatuur geschreven die reflecteert op het leven. Heeft die negende september verschil gemaakt? Hugo Boussets essaybundel Vurige tongen stelt die vraag, het nieuwste nummer van Granta, Ten Years Later, beantwoordt hem met een volmondig ja. Door thomas franssen.

Ingebroken in de sferen

‘In Vurige Tongen onderzoekt Hugo Bousset welke invloed 11 september heeft gehad op de moderne roman,’ zegt de achterflap. Dat dekt de lading van Vurige Tongen niet. In veertien essays bespreekt Bousset steeds twee of meer auteurs, met elk één titel, en koppelt ze aan elkaar. Maar er ontbreekt een inleiding of slotwoord, nergens worden de essays aan elkaar verbonden, nergens wordt de rode draad gepresenteerd. Een onderzoek? Bovendien is de stijl ook veel te literair.

Nee, Vurige Tongen is meer een leesgids die de lezer meeneemt door de afgelopen tien jaar. Bousset geeft uitgebreid en mooi weer wat er in elke roman gebeurd, al doet hij dat soms te uitgebreid, en voorziet de in totaal 29 romans van commentaar en analyse. Deze analyses bij elkaar genomen zouden iets moeten zeggen over de literatuur na de aanslagen, maar Bousset geeft de lezer nauwelijks richting. En dat wil hij ook niet, blijkt op de laatste pagina: ‘U, lezer, maakt het uit.’

Als je het boek met die opdracht leest wordt het eigenlijk pas echt interessant. De analyses van Bousset zijn namelijk messcherp en, hoewel wat ondergesneeuwd door de navertellingen, ik, de lezer, krijg wel een idee. Wat Bousset laat zien is dat de sferen waarin de (westerse) mens zich heeft verscholen voor de gevaarlijke buitenwereld kapot aan het gaan zijn. Sferen zijn voor Bousset, bouwend op het werk van de Duitse filosoof Sloterdijk, betekenisstolpen waar de wereld ‘zin’ krijgt. Het westen, religies, kapitalisme en het gezin zijn allemaal voorbeelden van sferen waar we ons in hebben verscholen maar die nu aan kracht verliezen.

De vliegtuigen die zich in de twin towers boorden, kwamen onze sfeer binnen rammen. Het is, ook door de globalisering, simpelweg niet meer mogelijk te doen alsof onze sfeer de enige is en veiligheid biedt van het buiten. En dat thema komt steeds weer terug in de analyses van Bousset. Oude kaders verliezen hun waarde en de mens verliest zijn vaste grond. Bousset beschrijft dolende mensen op zoek naar betekenisgeving en hun plek in de wereld, op zoek naar nieuwe sferen dus.

Here’s what orange is

Waar Bousset niet ingaat op de concrete, tastbare gevolgen van de aanslagen is het nieuwste nummer van Granta vooral felrealistisch. Ten Years Later bestaat uit veertien verhalen en twee gedichten die in een directe, realistische en gedetailleerde stijl verslag doen van oorlog, dood en verderf. Irak, Afghanistan en Guantánamo Bay zijn de belangrijkste locaties van verhalen die je stuk voor stuk achterover doen slaan. Vooral het eerste verhaal, van Phil Klay is fascinerend. Klay is een ex-militair en hij beschrijft in ‘Redeployment’ minutieus hoe het is om in een oorlog te zijn en dan terug te moeten naar het normale leven. Zo schrijft hij:

‘Outside, people who have no idea where Fallujah is, where three members of your platoon died. People who’ve spend their whole lives at white. They’ll never get even close to orange. […] Here’s what orange is. […] Take in everything about the next moment that might keep you alive. And then you forget that moment too, and focus on the next. And the next. And the next. For seven months.’

Maar dit is niet het enige hoogtepunt. Ze zijn alle zestien goed. Tahar Ben Jelloun beschrijft de achtergrond van twee martelaren in Tunesië en Egypte, waarbij de één een revolutie veroorzaakt en de ander gemarteld en vermoord wordt door het Egyptische regime. En dan is er opeens het verhaal van Ahmed Errachidi die vijf jaar in Guantánamo Bay zat en beschrijft hoe hij er terecht kwam en overleefde. Het verhaal bevat zowel hartverwarmende passages over de mieren in zijn cel als beschrijvingen van walgelijke verhoortechnieken. Het contrast dat hij daarmee schept is bijzonder en aangrijpend om te lezen.

Twee boeken over de wereld na de aanslagen. De een, indirect, via de literatuur, de ander vanuit het hete zand van de slagvelden van de oorlog tegen terreur. Het boek van Bousset is, als leesgids, heel interessant en spoort de lezer aan tot het lezen van de boeken die hij beschrijft. De werkelijkheid die in Granta beschreven wordt is harder en rauwer, Granta maakt de gevolgen van 9/11 voelbaar. Binnen en buiten de veilige sferen.

Thomas Franssen is socioloog. Hij promoveert op een onderzoek naar de amerikanisering van het Europese literaire veld in de twintigste eeuw.