Recensie: Duitsland, de ideeën en Hitler

De titel van The German Genius doet het al vermoeden: de Britse historicus/journalist Peter Watson heeft zich een niet geringe opdracht gesteld. Hij probeert het mysterie van de Duitse genialiteit te ontsluieren. En hij poogt in het verlengde daarvan een derde Renaissance (na die van de twaalfde en de vijfiende eeuw) en een tweede Wetenschappelijke Revolutie (na die van de zeventiende eeuw) aannemelijk te maken. De grote finale, en datgene waar het boek om draait, is de duiding van de kwestie Duitsland in de twintigste eeuw, of preciezer gezegd, Duitsland gedurende die beruchte dertien jaar tussen 1933 en 1945. Hoe kon een volk dat zoveel genieën voortbracht (aan het begin van de twintigste eeuw leverde Duitsland meer Nobelprijswinnaars dan Engeland en de V.S. tezamen) op zo'n verschrikkelijke manier de mist ingaan? Door bart van den bosch.

Een Duitse geschiedenis zonder en met Hitler

In het verlengde van deze vraag brengt Watson in kaart hoe Duitsland er na '45, maar vooral na '68 voorstaat. Hij concludeert dat heel wat andere landen een voorbeeld aan Duitsland zouden kunnen nemen:

'Germany is not only a "belated" nation in terms of modernity; it is also a reluctant nation and maybe there is a lesson in that reluctance. If science and capitalism - the market - cannot prevent the degradation of our environment, our very world, indeed if they are now the primary ingredient in that devastation, then only a change within us, a change of will, can do it. The way out of our dilemma, the Germans tell us, is not technical or scientific, but philosophical.'

Watson benadrukt dat Duitsland niet gereduceerd kan worden tot de Hitlertijd en dat een eenzijdige interpretatie van de Duitse geschiedenis, of die nu een accidentele, een korte, een middellange of een lange aanloop naar het Nationaal-Socialisme oplevert, de plank altijd zal blijven misslaan. De overmatige focus op het Derde Rijk heeft ertoe geleid dat een veel te groot deel van de geschiedenis buiten beeld is gebleven tenzij als contribuerende factor aan het kwaad.

De traditionele middenklasse als katalysator van goed en kwaad

Toch ontkomt The German Genius natuurlijk niet aan verklaringen voor de catastrofe. Watson waakt er echter voor om deze in termen van noodzakelijkheid te beschrijven. De structuren die hij in de Duitse cultuurgeschiedenis ontwaart, hebben zowel de grote successen als de bittere ellende voortgebracht. Een hoog opgeleide middenklasse, voor wie een, aan het piëtisme ontleend, streven naar innerlijke authenticiteit het hoogst haalbare was, ziet haar humanistische idealen in de tweede helft van de negentiende eeuw onder invloed van industrialisatie en technologische onttovering van de wereld teloorgaan. Het Bildungsideaal ontaardt in een cultuurpessimisme waarin de moderne Duitse mens niet meer is dan een economische categorie.

Hoewel de lange lijst van Nobelprijswinnaars de bewondering voor de Duitse wetenschap in het buitenland alleen maar aanwakkerde, ziet de traditionele  Bildungsklasse in de technologisering van de samenleving, de nederlaag  van '14-'18 en daaropvolgende hyperinflatie de ultieme bevestiging van het onvermijdelijke noodlot. Bovendien wordt zij op bestuurlijk niveau vervangen door de nieuwe, moderne wetenschappelijk opgeleide middenklasse. Daarmee verliest de Duitse natie zijn laatste maatschappelijke bastion tegen de nationaal-socialistische hysterie die het land overspoelt; een in de humanistische traditie opgeleide bestuurlijke culturele elite die kritisch en sceptisch de waan van de dag zou hebben kunnen duiden en misschien neutraliseren.

Ideeëngeschiedenis bloemgelezen

Als deze verklaring bekend voorkomt, is dat niet verwonderlijk. De voornaamste kritiek die er op The German Genius is te geven, is dat Watson niets nieuws toevoegt aan de beeldvorming over de Duitse geschiedenis. Hij heeft geen oorspronkelijk onderzoek verricht en poneert geen hemelbestormende theses.

De kracht van het boek is dan ook op een ander vlak te vinden. The German Genius is een prachtige bloemlezing van de Duitse ideeëngeschiedenis van 1700 tot nu. Iedereen die wat voorstelt passeert de revue in een eindeloze aaneenschakeling van mini-biografietjes. Voor de specialist op het gebied van de Duitse geschiedenis is er misschien niet veel te halen, maar voor iedereen die een overzicht zoekt van het verleden van Duitsland waarin niet alle lijnen onvermijdelijk richting Hitler lopen, is Watsons boek absoluut aan te raden.

Bart van den Bosch is historicus en wetenschapsfilosoof.