Rethinking the Other in Antiquity is een boeiend boek. En dat is opvallend, want de Amerikaanse oudhistoricus Erich Gruen stelt de verkeerde vraag en geeft daarop vervolgens een incompleet antwoord. De behandelde materie is echter zo rijk dat het boek toch geslaagd mag heten.
Eerst de verkeerde vraag. Het analyseren van De Ander is al jaren een oudheidkundige mode. De onderzoekers nemen dan de portretten van de buurvolken van de Grieken of Romeinen, zoals de Perzen en de Skythen of de Karthagers en de Germanen, en kijken dan hoe de Griekse en Romeinse schrijvers hun materiaal presenteren. Zo’n literaire Karthager blijkt dan nogal eens een Anti-Romein te zijn, die alle ondeugden bezit die de Romein in zichzelf het meeste haat. In een aardig hoofdstuk in zijn Carthage Must Be Destroyed (2010) toont Richard Miles bijvoorbeeld hoe de ondeugden die Karthager moest bezitten, zich ontwikkelden met het zich eveneens ontwikkelende zelfbeeld van de Romeinen. 

Tegen Muizenhol

Je kunt ook het oeuvre van W.F. Hermans doorlezen en alle opmerkingen over Nederland selecteren, zoals Ronald Havenaar deed in zijn amusante Muizenhol, en vervolgens reconstrueren hoe Hermans dacht over De Nederlander. Dat blijkt dan niet zo vriendelijk te zijn. Niemand, ook Havenaar niet, zal echter denken dat deze reconstructie samenvalt met het beeld dat Hermans had van zijn landgenoten en ik zie niet snel gebeuren dat een neerlandicus een polemisch boek schrijft waarin hij aantoont dat aan de hand van de teksten van Hermans ook een positiever beeld van Nederland valt te schetsen. Maar dat is precies wat Gruen doet: hij vindt het tijd om de bestaande stereotyperingen van een contrapunt te voorzien.

Dat levert een boek op dat in elk geval even amusant is als Muizenhol. Gruen benadrukt bijvoorbeeld hoe er tussen de vele onaardige dingen die de Grieken over de Perzen zeggen, ook veel positieve dingen zitten. De relaties waren beslist niet zwart-wit. De verhalen die de verschillende volken over elkaar vertelden, geven er blijk van dat ze wisten dat ze met elkaar verbonden waren.

Nieuwe nuances op ‘De Ander’

In de eerste helft van zijn boek (‘Impressions of the “Other”’) behandelt Gruen zo de Griekse visies op de Perzen en Egyptenaren, Romeinse visies op de Karthagers, Caesars beeld van de Galliërs, Tacitus’ Germanen en Joden, en ideeën over kleurlingen. In de tweede helft (‘Connections with the “Other”’) toont hij de patronen waarmee men destijds interculturele verwantschap benadrukte. In hun stichtingslegenden presenteerden de Grieken en Romeinen zichzelf als afstammelingen van andere volken, de Grieken en Joden konden zichzelf beschouwen als broeders van andere volken en niet zelden nam men elkaars rol over – zoals de Griek die de Jood presenteert in de traditioneel Griekse rol van filosoof.

Gruens conclusies liggen soms voor de hand. Ik voor mij was althans niet verbaasd te lezen dat in Aischylos’ Perzen geen negatief beeld wordt geschetst van de Griekse aartsvijand. Toch weet Gruen vaak interessante details op te delven. Dat de beroemde uitdrukking Punica fides, de sarcastische ‘Karthaagse betrouwbaarheid’, in de Latijnse literatuur nauwelijks voorkomt, had ik niet zien aankomen. Zo bleek er, zeker naarmate het boek vorderde, veel verrassends te zijn.

Een non-probleem

Maar boeiend als zijn boek is is, Gruen snijdt in feite een non-probleem aan. Ik denk althans niet dat er werkelijk veel mensen zijn die dachten dat alle Romeinen altijd negatief dachten over de Germanen, dat de Grieken echt geen goed woord over hadden voor de Egyptenaren en dat iedereen een hekel had aan de Joden. Gruen zelf noemt Antony Pagden, de schrijver van Worlds at War, als voorbeeld van iemand die niet voorbij het betrekkelijke van de sjabloons kan kijken, maar daarmee legt Gruen de lat wel heel laag. Pagdens boek is vrij negatief ontvangen en is niet representatief voor de huidige geschiedwetenschap.

Ik zal de eerste zijn om te erkennen dat de huidige generatie oudhistorici minder goed is dan de vorige, maar zo dom als Pagden zijn ze nu ook weer niet. Ik denk dat de meeste lezers bij Gruens woorden dat ‘the distance between cultures could be crossed in multiple and intriguing ways that elide the antithesis’ hun schouders ophalen.

De hiaten: Isis & Vergilius

Zo stelt Gruen de verkeerde vraag aan de orde. Daarna blijkt zijn antwoord verbazingwekkend incompleet. Toegegeven, hij erkent dat het materiaal zó rijk is dat je onmogelijk alles kunt behandelen. Het zij hem dus vergeven dat hij de Isistempel in Rome nergens noemt, een Egyptische enclave in Italië waarover weliswaar altijd negatief wordt geschreven maar die het grootste heiligdom vormde in een stad die toch niet bepaald arm was aan grote heiligdommen. Ik zal hem zijn incompleetheid dus graag vergeven, maar dat hij nergens ingaat op Vergilius’ gebruik van Joodse literatuur, trof me als opmerkelijk. Als je dan moet selecteren in je bronnen, maak je je punt het beste door in elk geval de belangrijkste voorbeelden te noemen. Wie ‘cultural interconnectedness’ bewijst aan de hand van een betrekkelijk onbekende schrijver als Silius Italicus, argumenteert niet half zo effectief als degene die de grootste van alle Romeinse dichters naar voren schuift. Een gemiste kans.

En toch. Welke zwaktes er ook mogen kleven aan Rethinking the Other in Antiquity – en de stereotype titel valt daar beslist onder – het is een prettig boek dat de lezer vooral achterlaat met het aangename gevoel dat er in de klassieke letteren nog steeds veel nieuws te ontdekken valt. Klassiek is niet hetzelfde als uitgekauwd. Ik moest meer dan eens denken aan mijn leermeester, Pieter Wim de Neeve, die een ander boek van Gruen besprak en het ook wat wisselvallig vond, maar zijn studenten toevertrouwde dat de auteur erin was geslaagd nieuwe aspecten aan te wijzen in teksten die je dacht te kennen. Het is krek zo. Dat zegt iets over Gruens creativiteit, maar ook over de aard van de klassieken: je kunt ze honderd keer lezen en ze blijven verrassen.

Jona Lendering werkt voor Livius Onderwijs.