Recensie: Een onweerstaanbare klerezooi

In Nederland is de Italiaanse ingenieur annex filosoof en schrijver Carlo Emilio Gadda voornamelijk bekend van zijn atypische detective Die gore klerezooi in de Via Merulana (1957, Nederlandse vertaling 2000). Hierin raakt een inspecteur die belast is met het oplossen van een dubbele misdaad in een appartementencomplex in Rome, verstrikt in een onontwarbare kluwen van oorzaken en motieven. Nog meer dan Die gore klerezooi is Gadda's andere hoofdwerk De leerschool van het lijden (La cognizione del dolore, 1970) een geliefd studieobject van academici. Meermaals is deze roman als 'onvertaalbaar' bestempeld. Maar hij is nu voor het eerst integraal ontsloten voor het Nederlandse publiek in de prachtige vertaling van Frans Denissen. Door karlijn de winter.

Grillige geschiedenis

De leerschool van het lijden kent een grillige ontstaansgeschiedenis, zoals het hele schrijverschap van Gadda allesbehalve rechtlijnig is. Zeven hoofdstukken verschijnen tussen 1938 en 1941 in het literaire tijdschrift Letteratura; pas in 1963 komt hij voor het eerst uit in boekvorm (destijds vertaald door J.H. Klinkert-Pötters Vos als De ervaring van het verdriet). In 1970 voegt Gadda er nog twee nieuwe hoofdstukken aan toe, en het is deze versie die het uitgangspunt vormde voor de nieuwe vertaling van Denissen. Door alle versies die van dit boek de ronde zijn gegaan, en niet alleen hierom, moet het vertalen van dit boek a hell of a job zijn geweest. [Zie ook Denissens verhaal daarover bij nY.]

Het lezen van La cognizione del dolore is een opzwepende ervaring, en dat is het zeker ook in de vertaling van Denissen. Gedetailleerde beschrijvingen van villa's gedrapeerd in een Zuid-Amerikaans heuvellandschap worden afgewisseld door innerlijke uitroepen van passie, wroeging en verbolgenheid. De zinnen zijn lang, en waaieren uit in bijzinnen die zoveel extra informatie geven dat ze de hoofdboodschap volledig uit het oog doen verliezen, als die er al was. Gadda's woordenschat omvat verschillende talen en dialecten, vakjargon en technische termen, en is zo breed dat Denissen waarschijnlijk vele Billy's met Van Dales nodig heeft gehad. Zo brengt een arts zijn visie op voedingsgewoonten:

'Een halve appel, een sneetje volkorenbrood, dat zoveel smaak heeft op de tong en alle vitaminen bevat, van A tot H, geen enkele uitgezonderd… dát is pas de ideale maaltijd voor een fatsoenlijk mens!... wat zeg ik… voor een normaal mens. Alles wat je meer eet, is alleen maar ballast voor de maag. En voor het hele lichaam. Een vijand die in het lichaam wordt binnengesmokkeld, zoals de Danaërs in de burcht van Troje… (zo dacht hij letterlijk)… die het maag- en darmsysteem daarna moet vermalen, kneden, uitstoten… Het pepsineren van de eiwitachtigen!... En de lever!... En de alvleesklier!... De amidificatie van de vetten!... de sacharificatie van de amiden en de glucosen!... Makkelijker gezegd dan gedaan!...'

Als een slingerdiagram

Die stijl van Gadda springt meer in het oog dan 'het verhaal' dat hij te vertellen heeft. Het is tekenend dat pas na een pagina of vijftig geleidelijk op gang komt, zodra we eindelijk kennis hebben gemaakt met hoofdpersoon don Gonzalo Pirobutirro. Deze dertiger doet sterk denken aan Gadda zelf: beiden hebben een ingenieursachtergrond, verloren een broer in de oorlog, en hebben vooral een problematische relatie met hun moeder. Behalve aan het leven van de auteur bevat het verhaal ook talloze referenties aan de Italiaanse maatschappij van na de Eerste Wereldoorlog. De roman speelt zich weliswaar af in het fictieve Zuid-Amerikaanse land Maradagal, maar de setting heeft veel weg van het Milanese achterland waar Gadda's moeder een villa bezat.

Gonzalo's gedrag is bijzonder onberekenbaar, vooral tegenover zijn moeder. Zijn 'wezen, als een slingerdiagram met opgedreven schommelwijdte, bestond in een afwisseling van tegengestelde stemmingen'. Zijn moeder is al in de zeventig, en kan het in de villa nog maar net rooien in haar eentje. Wanneer haar zoon thuiskomt, krimpt ze ineen: wat voor verwensingen zal hij haar nu weer naar het hoofd slingeren? Gonzalo heeft haar ergens wel lief, maar zijn bitterheid heeft meestal de overhand. Ook tegenover de arts, met wie hij over de bijlessen Frans praat die zijn moeder aan kinderen uit de buurt geeft, steekt hij zijn wrevel niet onder stoelen of banken:

'"Laten ze maar Frans leren op school… die is daarvoor gemaakt… En als ze het niet leren…" Hij keek de dokter strak aan. "Als ze het niet leren… tsjak!" Hij maakte een gebaar alsof hij met een zweep naar een paar benen sloeg. Van een paard? Lang, bloot, recht in elk geval. Hij legde zijn hoofd horizontaal om het schokken van zijn schouder, het onstuimige gebaar van zijn arm te begeleiden, alsof hij werkelijk die zweep in de hand had.'

Stinkende kaas

Gefrustreerde uitbarstingen van Gonzalo, ellenlange beschrijvingen van uiteenlopende zaken als stinkende kazen of de peristaltische beweging, iedere pagina verrast weer met een nieuw bevreemdend schouwspel. Maar achter deze ogenschijnlijke hectiek gaat een doorwrochte filosofie schuil: Gadda stelde zich tot taak de werkelijkheid tot in de puntjes te beschrijven. Hoofdlijnen of hiërarchieën bestonden voor hem niet, alle details zijn gelijkwaardig. Maar het kan natuurlijk niet anders, en dit erkende Gadda ook, dat je je in zo'n werkelijkheid volledig verliest.

Gezien de waanzinnige complexiteit is La cognizione del dolore van oorsprong geen voor de hand liggende lectuur voor een Nederlandse, niet-ingewijde plezierlezer. Maar Italianist en Trouw-recensent Ronald de Rooy maakt met zijn kundige inleiding de lezer warm om het avontuur gewoon aan te gaan. Met zijn vertaling bewijst Denissen dat Gadda ook in het Nederlands een onweerstaanbaar spektakel op kan leveren en dat 'onvertaalbaar', althans in zijn woordenboek, niet bestaat.

Karlijn de Winter studeerde communicatie- en informatiewetenschappen aan de VU te Amsterdam en Italiaanse taal en cultuur aan de Universiteit Utrecht. Op dit moment werkt ze als freelance tekstschrijver. Daarnaast is ze redactielid van Recensieweb.nl.