Recensie: Eenzaamheid, zoals alleen in kunst

Een vrouw alleen in huis in een klein dorp eind jaren zestig. Buiten is een culturele revolutie in volle gang, maar in deze uithoek van Oostenrijk is daar niets van te merken. De hoofdpersoon van Marlen Haushofers De mansarde heeft zich afgewend van de wereld. Dat de roman, pas onlangs herontdekt, niettemin een succes werd, is dan ook niet te danken aan de feministische lezing van destijds maar aan het thema. Het boek is een artistiek antwoord op de marteling van de eenzaamheid. Door leonhard de paepe.

N.B. Lees ook de voorpublicatie van Wij doden Stella.

De mansarde is het relaas van een huisvrouw die een teruggetrokken bestaan leidt, gevuld met huishoudelijk werk en de zorg voor haar man Hubert. Haar zoon Ferdinand is al enige tijd de deur uit en is tevreden. Van het jongere zusje Ilse wordt weinig notitie genomen. Het valt moeder op dat het een vrolijk meisje is. 'Het is voor Ilse heel goed dat we haar niet echt nodig hebben en niet onbehoorlijk sterk aan haar gehecht zijn. Ilse behoort niet tot de binnenste cirkel.' De hoofdpersoon is simpelweg te zeer met zichzelf bezig om zich echt in te leven in anderen.

Daarbij: niets lijkt zich bij haar op enige zinvolle wijze in te voegen in het narratief waarmee mensen hun identiteit opbouwen. In de avond trekt zij zich terug op de zolderkamer (de mansarde). Daar tekent zij dieren. Haar enige ambitie is om een vogel te tekenen die eruit ziet alsof het een besef heeft van het bestaan van andere vogels. Maar alle vogels blijven eenzame wezens, net als de hoofdpersoon wier leven steeds aan iedere zin lijkt te onttrekken. De aanloop naar de eerste ontmoeting met haar man leek al evenzeer van willekeur te getuigen: 'Ik heb Hubert op een feestje leren kennen. Er was iemand afgestudeerd die Kranawettreiser heette; en alleen omdat ik me heel wat voorstelde bij die naam, ging ik erheen.' Alleen daarom.

Door haar vele eenzame uren boven heeft ze te veel tijd om na te denken, te malen. En die gedachten, daar gaat het om. Als op een dag gele enveloppen in de bus vallen, waarin haar oude aantekeningen uit een vergeten periode in haar leven staan, ontspoort de toch al precaire geest van de vrouw. De vraag wie deze aantekeningen ooit gestolen heeft en waarom ze worden teruggestuurd, drijft de vrouw steeds dieper in gedachten over haar leven.

Als na een paniekaanval de vrouw ook nog doof wordt, volgt de lezer een odyssee door de geest, een spiraal van steeds wonderlijker gedachten die langzaam raken aan de grenzen van de waanzin. 'Je kunt heel ongemerkt in een monster veranderen. Een deel van jezelf is al veranderd, het andere deel zit bevend in zijn zwarte hol en wordt langzaam gek van angst.' En elders: 'Hubert is op mijn verzoek met kerst niet hier geweest. Dat is mijn kerstcadeau voor hem.' Misschien zijn zulke gedachten alleen mogelijk in eenzaamheid, misschien is alle kunst geboren als poging om heel intieme ervaringen te delen, als een poging om niet gek te worden. Heel wat goede schrijvers hebben dit thema onderzocht. Om er maar twee te noemen: J.M. Coetzee met In het hart van het land (1985) en Jean Paul Sartre met Walging (1938). Sartre maakte de eenzame verbeelding zelfs tot de kern van zijn concept van vrijheid.

De mansarde kan zich meten met deze twee gevaarlijke boeken. Gevaarlijk omdat ze ver gaan in de eenzame diepten van de menselijke psyche. Het onderduiken in de verbeelding en het rijke gevoelsleven op de eenzame zolder is niet zonder gevolgen voor protagonist én lezer. Terugkeer in de sociale wereld toont dat vrijwel alle gesprekken van mensen eenrichtingsverkeer zijn. Die willen niet meer dan op verhaal komen, door roddel en kletspraat consensus vinden, niemand is werkelijk geïnteresseerd in het gevoelsleven van de hoofdpersoon. Ook in gezelschap is de eenzaamheid blijvend. Bij Haushofer is er geen catharsis of troost. Wie zich helemaal aan haar uitlevert, en zich opsluit in deze roman, kan meegezogen worden naar de ijzige diepten van de eenzame verbeelding. Vraag je af of je sterk genoeg bent om terug te keren.

Leonhard de Paepe studeerde aan de kunstacademie en is filosoof. Hij is docent Esthetica aan de de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag (KABK).