Recensie: Gelukszoekers

'Give me your tired, your poor, your huddled. Masses, yearning to breathe free.' Dat staat op het Vrijheidsbeeld in New York als welkom aan de emigranten die uit Europa aankwamen in de VS. 'Geef me uw vermoeiden, uw armen, uw opeengepakte massa's die ernaar snakken vrij te ademen.' Ik hef mijn lamp op naast de gouden deur. De deur naar de beloofde wereld Amerika. Land van ongekende mogelijkheden, land van krantenjongens die miljonair worden. Voor miljoenen zwarten in de twintigste eeuw was die deur een nooduitgang uit het zuiden van de Verenigde Staten. Uit Texas, Mississippi, Louisiana, Tennessee, Florida, waar de zwarte bevolking ruim 200 jaar in slavernij gewoond had. Door herm pol.

Want zoals er doorlopend een volksverhuizing plaatsvond vanuit Europa naar de nieuwe wereld, waagden zich ook miljoenen zwarten vanuit het zuiden naar het noorden en westen van de Verenigde Staten. 'Gelukszoekers' zouden ze nu genoemd worden. Nederland zou ze de toegang weigeren; eerst twee coupletten van het Wilhelmus uit je hoofd kennen en dan praten we verder. Gelukszoekers waren het zeker, maar vooral omdat dat begrip voor zwarten in het zuiden nooit bestaan had. In plaats van geluk kenden ze racisme, apartheid, slavernij en vernedering.

Jeanet Wilkerson schreef vijftien jaar aan haar boek The Warmth of Other Suns en dat zie je er ook aan af. Met 700 bladzijden is het een dikke pil, en alleen het notenapparaat al heeft de omvang van een flinke novelle. Maar wat een boek. Het is geschiedenis, het is sociologie, het is een egodocument, het is een portret van een bevolkingsgroep op een breukvlak in hun geschiedenis. Maar het is vooral een valkuil. Als je er eenmaal bent ingetuimeld is het bijna onmogelijk er weer uit te komen.

Wilkerson vertelt de geschiedenis van zeventig jaar migratie aan de hand van drie mensen, die model staan voor de honderden die ze geinterviewd heeft. De eerste is Ida Mae Brandon Gladney. De vrouw van een sharecropper, een pachtboer. Die Ida Mae vertrok in 1937 uit Mississippi nadat haar neef bijna doodgeslagen was omdat hij, valselijk, beschuldigd was van het stelen van kalkoenen van een blanke. George Swanson Starling, een sinaasappelplukker, vertrok uit Florida richting Harlem toen hij doorkreeg dat er een necktieparty voor hem georganiseerd was. Hij zou, met andere woorden, gelynched worden. En Robert Joseph Pershing Forster, zoon van een onderwijzer, studeerde medicijnen maar kwam daarma tot de ontdekking dat zwarte artsen in het zuiden nergens hun beroep mochten uitoefenen.

Toen in 1865 de slavernij werd afgeschaft kondigde de regering een periode van overgang af, een periode van reconstructie waarin de rechten van de zwarte bevolking gewaarborgd zouden worden. Maar de zuidelijke staten kondigden hun eigen black codes af, die de Jim Crow-wetten genoemd werden naar een liedje over een ongeletterde zwarte. Die wetten waren in feite een legalisering van segregatie, van apartheid. Zo bestonden er aparte scholen, aparte treinstellen, wc's; alles wat openbaar zou moeten zijn was verdeeld in wit en zwart. Goede voorzieningen voor de blanken, slechte voor de zwarten. Zwarten mochten stemmen, zo bepaalde de wet. Maar in het zuiden werd de voorwaarde gesteld dat zwarte stemmers wel de hele declaration of independence konden opdreunen.

Wilkerson, zelf ook dochter van gemigreerde ouders, vertelt dat allemaal zonder opsmuk, zonder verontwaardiging. She sticks to the facts. Het navrante van dit boek, de verontwaardiging, zit in de stemmen van de drie hoofdpersonen. Nergens werpt de schrijfster zich op als alwetende verteller. Toch leest The Warmth of Other Suns dankzij die drie getuigenissen als een roman.

Een dikke pil is pas dik als er geen doorkomen aan is. The Warmth of Others Suns is bijna 700 bladzijden dun.

Herm Pol is winkelchef bij Athenaeum Boekhandel Amsterdam.